Loðna

Á þessari öld hefur loðna skilað næstmestu útflutningsverðmæti á eftir þorski af öllum þeim fisktegundum sem fluttar eru frá Íslandi. Og það þrátt fyrir loðnubrest í þrígang. Árið 2009 var eingöngu gefinn út lítilsháttar rannsóknarkvóti og ekkert var veitt árin 2019 og 2020. Þótt sum ár sé ekkert veitt sést útflutningur í tölum Hagstofunnar og stafar það af sölu á birgðum. Áhrif loðnustofnsins í efnahagslegu tilliti eru þó margfalt meiri en hægt er að sjá í hagtölum einum og sér, enda er loðnan ein helsta fæða annarra mikilvægra fiskistofna. Það er því óumdeilt að þessi smái fiskur er einn mikilvægasti stofn við Íslandsstrendur. Loðna er þó sér á báti miðað við aðrar fisktegundir. Hlutfallslegt samband á milli magns og verðmæta er ekki til staðar og erfitt er að nota eina loðnuvertíð til þess að spá fyrir um þá næstu, eins og sjá má nánar í umfjöllun um þriðju myndina í þessum hluta. Á þessari öld hefur hlutdeild útfluttra loðnuafurða vegið 8% af útflutningsverðmæti sjávarafurða í heild. Vægi þeirra var mest á árinu 2002, rúm 16%, en minnst árið 2020 þegar birgðir voru að klárast, eða 1%.

---

Skýring: Útflutningsverðmæti á föstu gengi er nálgað með gengisvísitölu Seðlabankans, viðskiptavog þröng. Tölurnar eru ekki á föstu verðlagi, einungis leiðréttar fyrir gengisbreytingum.

Heimild: Hagstofa Íslands og Seðlabanki Íslands

Hlutdeild loðnuafurða í útfluttum sjávarafurðum alls er allt önnur þegar miðað er við magn en verðmæti, eins og sést á myndinni á undan. Á þessari öld hefur, að magni til, mest verið flutt út af loðnuafurðum af öllum fisktegundum sem fluttar eru út. Hlutdeild þeirra er um 18% af útfluttum sjávarafurðum alls á þessari öld, en hefur hæst farið í tæp 44% árið 2002 en lægst í rúmt 1% árið 2020. Árið 2020 var annað árið í röð sem engin loðnuveiði var og þá voru einungis seldar birgðir.

---

Heimild: Hagstofa Íslands

Heildaraflamark loðnu, og þar með loðnuveiðar, hefur verið mjög sveiflukennt á þessari öld og ráðstöfun á afla þar með mismunandi. Það gerir það að verkum að ekki er hlutfallslegt samband á milli magns og verðmæta og því er erfitt að nota eina loðnuvertíð til þess að spá fyrir um þá næstu. Heildaraflamark loðnu (kvóti) gefur sterka vísbendingu um hvernig aflanum verði ráðstafað og þar með samsetningu afurða í útflutningi. Fyrirtækin þurfa að vera útsjónarsöm til þess að hámarka verðmæti. Ef lítið er um loðnu og þar með kvóta þarf að gæta að því að veiða loðnuna þegar hún er hrognafull og verðmætust. Hlutdeild loðnuhrogna, sem eru langverðmætasta loðnuafurðin, er því almennt meiri eftir því sem kvótinn er minni. Það þýðir að mun meira fæst fyrir hvert kíló af loðnu sem dregið er úr sjó. Að sama skapi fer almennt hlutfallslega meira í bræðslu þegar kvótinn er stærri og því verður meiri útflutningur á verðminni afurðum; fiskimjöli og lýsi. Hafa verður í huga að einungis 25% verða eftir til útflutnings af þeim loðnuafla sem fer í bræðslu, það er 18% fiskimjöl og 7% lýsi. Þannig að því meira sem fer í bræðslu því lægra verð fæst fyrir hvert kíló sem dregið er úr sjó. Myndin hér að ofan endurspeglar ágætlega þetta neikvæða samband á milli magns og meðalverðs, sem má rekja til ráðstöfunar á afla. Ekki er tekið tillit til birgðasölu árin 2019 og 2020 þótt verðmæti þeirra megi vissulega rekja til loðnuvertíðar á árinu 2018 og jafnvel 2017. Ástæðan er sú að loðnubrestur hafði mikil áhrif á það verð sem fékkst fyrir afurðir á þeim tíma og þar fyrir utan er alltaf eitthvað um sölu á birgðum á ári hverju. Árin 2019 og 2020 eru því undanskilin á myndinni þrátt fyrir að birgðasala hafi átt sér stað. Að lokum má geta að ekki er tekið tillit til þess loðnuafla sem erlend skip landa hér á landi. Sé það gert teiknast upp nákvæmlega sama mynd, þó meðalverð verði aðeins lægra þar sem afli verður aðeins meiri.

---

Skýring: Útflutningsverðmæti á föstu gengi er nálgað með gengisvísitölu Seðlabankans, viðskiptavog þröng. Tölurnar eru ekki á föstu verðlagi, einungis leiðréttar fyrir gengisbreytingum.

Heimild: Hagstofa Íslands og Seðlabanki Íslands

Á myndinni sjást helstu afurðaflokkar loðnu. Þar blasir við að sveiflur á milli ára eru einna mestar í útflutningsverðmæti fiskimjöls og lýsis. Það má rekja til stærðar loðnukvótans. Eftir því sem kvótinn er minni því hlutfallslega meira fer af honum í veiðar á þeim tíma sem loðnan er hrognafull, frá því í lok febrúar fram í miðjan mars. Því er hlutdeild loðnuhrogna, sem er verðmætasta afurð loðnu, hærri eftir því sem loðnukvótinn er minni. Þessu er öfugt farið við það sem fer í bræðslu, fiskimjöl og lýsi. Fyrirtækin þurfa því að sýna mikla útsjónarsemi og skipuleggja veiðar vel til að ná sem mestum verðmætum úr þeim kvóta sem þeim er úthlutað hverju sinni.

---

Skýring: Útflutningsverðmæti á föstu gengi er nálgað með gengisvísitölu Seðlabankans, viðskiptavog þröng. Tölurnar eru ekki á föstu verðlagi, einungis leiðréttar fyrir gengisbreytingum.

Heimild: Hagstofa Íslands og Seðlabanki Íslands

Myndin hér að ofan er eins byggð upp og myndin á undan, en útflutningur er mældur í tonnum í stað verðmætis. Sjá má að vægi einstakra afurðaflokka, sér í lagi hrogna, er nokkuð mismundandi eftir því hvort hlutdeildin er reiknuð eftir verðmæti eða magni. Til að mynda hefur vægi loðnuhrogna í útflutningsverðmæti loðnuafurða á undanförnum áratug verið að jafnaði 49%, en 15% af magni. Vægi land- og sjófrystrar loðnu hefur samanlagt verið um 22% af verðmæti en 37% af magni. Fiskimjöl og lýsi hefur svo samanlagt vegið um 28% af verðmæti en 47% af magni. Hér ber að hafa í huga að einungis 25% verða eftir til útflutnings af þeim loðnuafla sem fer í bræðslu; 18% fiskimjöl og 7% lýsi.

---

Heimild: Hagstofa Íslands

Hvernig loðnuafla er ráðstafað hefur mikil áhrif á viðskiptalönd og geta því verið talsverðar breytingar þar frá einu ári til annars. Noregur hefur verið stærsta viðskiptaland Íslendinga fyrir loðnuafurðir á þessari öld miðað við heildarverðmæti útfluttra loðnuafurða á tímabilinu. Til Noregs er eingöngu flutt fiskimjöl og lýsi til fóðurframleiðslu enda er Noregur ein öflugasta fiskeldisþjóð heims. Því meira sem fer í bræðslu því meira er almennt flutt út til Noregs. Sömu afurðir eru ráðandi í útflutningi til Danmerkur sem hefur verið annað stærsta viðskiptaland Íslendinga fyrir loðnuafurðir á þessari öld. Rússar skipa svo fjórða sæti á listanum yfir helstu viðskiptaþjóðir Íslendinga með loðnu á þessari öld. Mikil viðskipti voru við Rússland áður en sett var viðskiptabann á matvæli frá Vesturlöndum árið 2015. Þeir voru stærstu kaupendur á land- og sjófrystri loðnu, auk þess að vera stórir kaupendur á loðnuhrognum. Aðrar þjóðir í Austur-Evrópu hafa jafnframt keypt allnokkuð af loðnuafurðum. Stærsti markaðurinn fyrir loðnuhrogn er í Asíu. Þar hefur Japan verið fyrirferðarmest og er það þriðja stærsta viðskiptaland Íslendinga fyrir loðnuafurðir á öldinni. Japanski markaðurinn vegur meira eftir því sem meira er flutt út af loðnuhrognum. Nánar um þetta má sjá í umfjöllun um næstu mynd.

---

Skýring: Útflutningsverðmæti á föstu gengi er nálgað með gengisvísitölu Seðlabankans, viðskiptavog þröng. Tölurnar eru ekki á föstu verðlagi, einungis leiðréttar fyrir gengisbreytingum.

Heimild: Hagstofa Íslands og Seðlabanki Íslands

Á myndinni má sjá níu stærstu viðskiptalönd Íslendinga með loðnuafurðir á þessari öld, miðað við verðmæti. Sjá má hversu ólík samsetning afurðaflokka er hjá einstaka löndum. Til að mynda er fiskimjöl og lýsi ráðandi í útflutningi til Noregs, Danmerkur og eins til Bretlands. Til Japans fer langmest af loðnuhrognum, en eins nokkuð af land- og sjófrysti heilli loðnu. Áður en Rússar settu á viðskiptabann á innflutning á matvæli frá Íslandi, voru þeir stórir kaupendur á land- og sjófrystri loðnu og eins nokkuð fyrirferðamiklir í loðnuhrognum. Til Bandaríkjanna fer mest af loðnuhrognum, en eitthvað af fiskimjöli. Meiri dreifing virðist vera á þeim loðnuafurðum sem fluttar eru til Hollands, en hér ber að geta þess að það er sjaldan endastöð, því afurðir sem fluttar eru þangað er gjarnan umskipað og fluttar annað. Þetta gæti líklega þýtt að meira sé flutt út til Asíu eða Ameríku en sem fram kemur í tölum á myndinni hér á undan.

---

Heimild: Hagstofa Íslands