Loðnan

Á þessari öld hefur loðna skilað næst mestum útflutningsverðmætum, á eftir þorski, af þeim fisktegundum sem fluttar eru út frá Íslandi. Og það þrátt fyrir loðnubrest í þrjú ár á þessu tímabili, það er árið 2009 en þá var lítilsháttar kvóti gefinn út á forsendum rannsókna og svo árin 2019 og 2020. Þrátt fyrir loðnubrest getur útflutningur átt sér stað, sem sala á birgðum, líkt og árin 2019 og 2020. Áhrif loðnu í efnahagslegu tilliti eru þó margfalt meiri en hægt er að sjá í hagtölum einum og sér, enda er loðna ein helsta fæða annarra mikilvægra fiskistofna. Það er því óumdeilt að þessi smái fiskur er einn mikilvægasti stofn við Íslandsstrendur. Loðnan er þó sér á báti miðað við aðrar fisktegundir. Hlutfallslegt samband á milli magns og verðmæta er ekki til staðar og erfitt er að nota eina loðnuvertíð til þess að spá fyrir um þá næstu, eins og sjá má nánar í umfjöllun um þriðju myndina í þessum hluta. Á þessari öld hefur hlutdeild útfluttra loðnuafurða vegið tæplega 8% af útflutningsverðmæti sjávarafurða í heild. Vægi þeirra var mest á árinu 2002, rúm 16%, en minnst árið 2020 þegar birgðirnar voru að klárast, eða 1%.

Skýring: Hér ber að halda til haga að tölurnar eru ekki á föstu verðlagi, heldur er aðeins búið að leiðrétta þær fyrir gengisbreytingum. Útflutningsverðmæti á föstu gengi er nálgað með gengisvísitölu Seðlabankans, viðskiptavog þröng.

Heimild: Hagstofa Íslands og Seðlabanki Íslands

Sjá má að nokkur önnur staða er uppi þegar kemur að hlutdeild loðnuafurða í útflutningi sjávarafurða alls miðað við magn en verðmæti, eins og sjá má á myndinni á undan. Þannig vegur loðna mun meira í útflutningi sjávarafurða alls miðað við magn en verðmæti, en að magni til hefur mest verið flutt út af loðnuafurðum á þessari öld af öllum fisktegundum. Nemur hlutdeild loðnuafurða rúmlega 18% af útfluttu sjávarfangi alls á tímabilinu, sé tekið mið af magni, en 8% miðað við verðmæti. Hlutdeildin hefur farið hæst upp í tæp 44% sem var árið 2002 en lægst niður í rúmt 1% sem var árið 2020, en það ár var annað árið í röð sem engin veiði var á loðnu og einungis um birgðasölu að ræða.

Heimild: Hagstofa Íslands

Heildaraflamark loðnu, og þar með loðnuveiðar, hefur verið mjög sveiflukennt á þessari öld og ráðstöfun á afla þar með mismunandi. Það er einmitt þetta atriði sem gerir það að verkum að hlutfallslegt samband á milli magns og verðmæta er ekki til staðar og erfitt er að nota eina loðnuvertíð til þess að spá fyrir um þá næstu. Heildaraflamark loðnu segir ekki einungis til um það magn sem fyrirtækin hafa heimild til að veiða, heldur einnig hvernig aflanum verður líklega ráðstafað og þar með samsetningu afurða í útflutningi. Í því ferli þarf mikla útsjónarsemi hjá fyrirtækjunum sjálfum til þess að hámarka megi verðmætin. Almennt hefur hlutdeild loðnuhrogna, sem eru verðmætustu afurðir loðnu, verið meiri eftir því sem kvótinn er minni. Það þýðir, að öðru óbreyttu, hærra verð fyrir hvert útflutt kíló og hvert kíló sem dregið er úr sjó. Að sama skapi hefur almennt farið hlutfallslega meira í bræðslu þegar kvótinn er stærri, og því verður meiri útflutningur á fiskimjöli og lýsi. Í þessu sambandi verður einnig að hafa í huga að einungis 25% verða eftir til útflutnings af þeim loðnuafla sem fer í bræðslu, það er 18% fiskimjöl og 7% lýsi. Þannig að því meira sem fer í bræðslu því lægra verð fæst fyrir hvert kíló sem dregið er úr sjó. Myndin hér að ofan endurspeglar ágætlega þetta neikvæða samband á milli magns og meðalverðs, sem má rekja til ráðstöfunar á afla. Hér ber að halda til haga að ekki er tekið tillit til birgðasölu árin 2019 og 2020 þótt verðmæti þeirra megi vissulega rekja til loðnuvertíðar á árinu 2018 og jafnvel 2017. Ástæðan er sú að loðnubrestur hafði mikil áhrif á verð sem fékkst fyrir afurðir á þeim tíma og þar fyrir utan er alltaf eitthvað um sölu á birgðum á ári hverju. Myndin nær því einungis til ársins 2018. Að auki ber að geta að ekki er tekið tillit til þess loðnuafla sem erlend skip landa hér á landi. Sé það gert teiknast upp nákvæmlega sama mynd, þó meðalverð verði aðeins lægra þar sem afli verður aðeins meiri

Skýring: Hér ber að halda til haga að tölurnar eru ekki á föstu verðlagi, heldur er aðeins búið að leiðrétta þær fyrir gengisbreytingum. Útflutningsverðmæti á föstu gengi er nálgað með gengisvísitölu Seðlabankans, viðskiptavog þröng.

Heimild: Hagstofa Íslands og Seðlabanki Íslands

Á myndinni má sjá helstu afurðaflokka loðnu. Sveiflurnar eru einna mestar í útflutningsverðmætum fiskimjöls og lýsi á milli ára. Það má rekja til stærð loðnukvótans, en eftir því sem kvótinn er minni því meira fer hlutfallslega af honum í veiðar á þeim tíma sem loðnan er hrognafull, sem er frá því í lok febrúar fram í miðjan mars. Því er hlutdeild loðnuhrogna, sem eru verðmætustu afurðir loðnu, hærri eftir því sem loðnukvóti er minni. Þessu er svo öfugt farið með það sem fer í bræðslu, það er fiskimjöl og lýsi. Í öllu þessu ferli þarf mikla útsjónarsemi hjá fyrirtækjunum sjálfum, sem skipuleggja veiðar þannig að ná megi sem mestum verðmætum úr þeim kvóta sem þeim er úthlutað hverju sinni.

Skýring: Hér ber að halda til haga að tölurnar eru ekki á föstu verðlagi, heldur er aðeins búið að leiðrétta þær fyrir gengisbreytingum. Útflutningsverðmæti á föstu gengi er nálgað með gengisvísitölu Seðlabankans, viðskiptavog þröng.

Heimild: Hagstofa Íslands og Seðlabanki Íslands

Myndin hér að ofan er eins byggð upp og myndin á undan, nema hér er útflutningur í tonnum í stað verðmæta. Sjá má að vægi einstakra afurðaflokka, sér í lagi loðnuhrogna, er nokkuð mismundandi eftir því hvort hlutdeild þeirra er reiknuð á kvarða verðmæta eða magns. Til að mynda hefur vægi loðnuhrogna í útflutningsverðmætum á undanförnum áratug verið að jafnaði rúm 33%, en sé tekið mið af tonnum hafa þau vegið tæp 11%. Vægi land- og sjófrystrar loðnu hefur samanlagt verið um 19% miðað við verðmæti en 35% miðað við magn. Fiskimjöl og lýsi hefur svo samanlagt vegið um 48% miðað við verðmæti en 54% miðað við magn. Það segir þó ekki alla söguna því hér ber að taka tillit til þess að einungis 25% verða eftir til útflutnings af þeim loðnuafla sem fer í bræðslu, það er 18% fiskimjöl og 7% lýsi.

Heimild: Hagstofa Íslands

Hvernig loðnuafla er ráðstafað hefur mikil áhrif á viðskiptalönd og geta því verið talsverðar breytingar þar frá einu ári til annars. Noregur hefur verið stærsta viðskiptaland Íslendinga með loðnuafurðir á þessari öld miðað við heildarverðmæti útfluttra loðnuafurða á tímabilinu. Eingöngu er um útflutning á fiskimjöli og lýsi að ræða til Noregs, enda ein öflugasta fiskeldisþjóð heims. Þannig að því meira sem fer í bræðslu því meira er almennt flutt út til Noregs. Sömu afurðir eru ráðandi í útflutningi til Danmerkur, sem hefur verið annað stærsta viðskiptaland Íslendinga með loðnuafurðir á þessari öld. Rússar skipa svo fjórða sæti á lista yfir helstu viðskiptaþjóðir Íslendinga með loðnu á þessari öld, en þeir voru talsvert fyrirferðamiklir áður en þeir settu á viðskiptabann á matvæli frá Vesturlöndum árið 2015. Þeir voru stærstu kaupendur á land- og sjófrystri loðnu, auk þess að vera stórir kaupendur á loðnuhrognum. Stærsti markaður fyrir loðnuhrogn er í Asíu. Þar hefur Japan verið fyrirferðamest og er þriðja stærsta viðskiptaland Íslendinga með loðnuafurðir á þessari öld. Sá markaður er því fyrirferðameiri eftir því sem meira er af loðnuhrognum.

Skýring: Hér ber að halda til haga að tölurnar eru ekki á föstu verðlagi, heldur er aðeins búið að leiðrétta þær fyrir gengisbreytingum. Útflutningsverðmæti á föstu gengi er nálgað með gengisvísitölu Seðlabankans, viðskiptavog þröng.

Heimild: Hagstofa Íslands og Seðlabanki Íslands

Á myndinni má sjá níu stærstu viðskiptalönd Íslendinga með loðnuafurðir á þessari öld, miðað við verðmæti. Sjá má hversu ólík samsetning afurðaflokka er hjá einstaka löndum. Til að mynda er fiskimjöl og lýsi ráðandi í útflutningi til Noregs, Danmerkur og eins til Bretlands. Til Japans fer langmest af loðnuhrognum, en eins nokkuð af land- og sjófrysti heilli loðnu. Áður en Rússar settu á viðskiptabann á innflutning á matvæli frá Íslandi, voru þeir stórir kaupendur á land- og sjófrystri loðnu og eins nokkuð fyrirferðamiklir í loðnuhrognum. Til Bandaríkjanna fer mest af loðnuhrognum, en eitthvað af fiskimjöli. Meiri dreifing virðist vera á þeim loðnuafurðum sem fluttar eru til Hollands, en hér ber að geta þess að það er sjaldan endastöð, því afurðir sem fluttar eru þangað er gjarnan umskipað og fluttar annað. Þetta gæti líklega þýtt að meira sé flutt út til Asíu eða Ameríku en sem fram kemur í tölum á myndinni hér á undan.

Heimild: Hagstofa Íslands