Þorskur

Engin fisktegund hefur skilað jafnmiklum gjaldeyristekjum í þjóðarbúið og þorskur. Hann hefur því löngum verið afar þýðingarmikill fyrir íslenskt efnahagslíf. Á myndinni má sjá útflutningsverðmæti þorskafurða á föstu gengi og vægi þeirra í útflutningsverðmæti sjávarafurða og af verðmæti alls vöruútflutnings. Útflutningsverðmæti þorskafurða ræðst af fjölmörgum þáttum. Ber hér fyrst að nefna úthlutað aflamark þorsks (kvóta) sem segir til um hversu mikið má veiða af þorski innan árs. Það er þó fleira sem hangir á spýtunni, enda er fiskur úr sjó ekki stöðluð vara þar sem verðmætin verða til við það eitt að veiða hann. Það þarf að gera úr honum verðmæti og selja á mörkuðum erlendis. Vinnsla hefur því jafnframt mikil áhrif, en þar hafa orðið miklar breytingar á þessari öld. Þannig hefur vinnsla á þorski þróast í að vera stöðugt flóknari og í átt að ferskum afurðum sem seldar eru á hærra verði. Það skapar aukin verðmæti án þess að veiða meira. Afurðaverð hefur jafnframt mikil áhrif, sem ræðst af ástandi á mörkuðum erlendis og sölu og markaðssetningu sjávarútvegsfyrirtækja. Vægi þorskafurða af útflutningsverðmæti sjávarafurða hefur lægst farið í 31% og hæst í 48% á þessari öld, en það er vitaskuld einnig háð afla og þróun í öðrum tegundum. Sem hlutfall af verðmæti alls vöruútflutnings hefur vægi þeirra farið lægst í 12% en hæst í 26%.

---

Skýring: Útflutningsverðmæti á föstu gengi er nálgað með gengisvísitölu Seðlabankans, viðskiptavog þröng. Tölurnar eru ekki á föstu verðlagi, einungis leiðréttar fyrir gengisbreytingum.

Heimild: Hagstofa Íslands og Seðlabanki Íslands

Á myndinni má sjá útflutning á þorskafurðum í tonnum talið og hlutdeild þeirra í útfluttum sjávarafurðum á þessari öld. Þar má sjá að útflutningur á þorskafurðum var hvað minnstur á árinu 2008, en það ár hafði þorskaflinn ekki mælst minni síðan árið 1918. Ný aflaregla tók gildi árið 2009, en þá var veiðihlutfallið lækkað úr 25% í 20% af viðmiðunarstofni. Það þýddi töluverða skerðingu á afla á þeim tíma, en þar réðu langtímahagsmunir för. Minni sókn leiddi til þess að stofninn stækkaði, sem aftur leiddi til þess að hægt var að auka aflamarkið og þar með afla úr sjó. Nánar um þetta má lesa í umfjöllun um Hagkerfið. Samhliða þessari þróun jókst útflutningur á þorskafurðum. Á myndinni má sjá að töluverður samdráttur varð á útflutningi á árinu 2017, en hann má rekja til sjómannaverkfallsins í byrjun þess árs. Jafnframt má sjá, þegar þessi mynd er borin saman við myndina á undan, að hlutdeild þorskafurða í útflutningi sjávarafurða miðað við útflutt magn er umtalsvert minna en miðað við verðmæti. Á þessari öld hafa þorskafurðir að jafnaði vegið um 17% miðað við magn en 39% miðað við verðmæti. Hvert útflutt kíló af þorski er því að jafnaði talsvert verðmætara en af öðrum fisktegundum.

---

Heimild: Hagstofa Íslands

Fjöldi afurða sem unnar eru úr þorski er einstakur miðað við aðrar fisktegundir. Samtals eru um 50 tollskrárnúmer merktar þorski í útflutningstölum Hagstofunnar. Ólíkir afurðaflokkar þorsks endurspegla sveigjanleika. Það þýðir að hægt er að færa sig úr einum flokki í annan allt eftir aðstæðum og eftirspurn á mörkuðum hverju sinni. Það er afar mikilvægur eiginleiki, ekki síst í ljósi hversu þýðingarmikill þorskur er fyrir þjóðarhag. Virðiskeðja þorskafurða er að öllu leyti markaðsdrifin, þar sem kröfur neytandans ráða ferðinni. Breyttar kröfur hafa leitt til þess að vinnsla á þorski, og þar með samsetning þorskafurða í útflutningi, hefur tekið miklum breytingum á þessari öld. Vinnsla hefur orðið sífellt flóknari og í átt að meiri ferskleika, en slík vinnsla krefst hátæknibúnaðar. Með fjárfestingu sjávarútvegsfyrirtækja í slíkum búnaði fást mun meiri verðmæti fyrir hvert kíló sem dregið er úr sjó, enda eru ferskar afurðir mun verðmeiri en aðrar afurðir. Á fyrstu árum aldarinnar voru fersk flök rétt rúmlega 10% af útflutningsverðmæti þorskafurða. Tíu árum síðar voru þau um fjórðungur, en á undanförnum árum hafa þau að jafnaði vegið í kringum 35%. Á sama tímabili hefur hlutdeild saltaðra afurða minnkað talsvert, en þær vógu um 39% í byrjun þessara aldar en hafa verið í kringum 17% undanfarin ár. Á sama tíma hefur vægi sjófrystra flaka farið úr 14% í um 10% og þurrkaðra afurða úr rúmlega 5% í rúm 4%. Vægi landfrystra flaka hefur á verið á svipuðu róli á þessari öld, í kringum fjórðungur af útflutningsverðmæti þorskafurða. Heill og hauskorinn þorskur hefur vegið í kringum 6% undanfarin ár, en var um 4% á fyrstu árum þessarar aldar. Að lokum má nefna að flokkurinn „annað“, sem inniheldur meðal annars þorsklýsi, hausa og marning, hefur vegið um 4% undanfarin ár, en vó rúm 2% á fyrstu árum aldarinnar. Vitaskuld ræðst þessi hlutdeild af eftirspurn og ástandi á mörkuðum einstakra afurðaflokka og eru því oft talsverðar sveiflur í þeim efnum frá einu ári til annars.

---

Skýring: Útflutningsverðmæti á föstu gengi er nálgað með gengisvísitölu Seðlabankans, viðskiptavog þröng. Tölurnar eru ekki á föstu verðlagi, einungis leiðréttar fyrir gengisbreytingum.

Heimild: Hagstofa Íslands og Seðlabanki Íslands

Myndin hér að ofan er eins byggð upp og myndin á undan, nema hér er útflutningur í tonnum í stað verðmæta. Þegar myndirnar eru bornar saman sést aðeins önnur samsetning á vægi einstakra flokka, sér í lagi ferskra þorskflaka. Fersk flök eru mun fyrirferðarmeiri miðað við verðmæti en magn. Á undanförnum árum hafa þau vegið um 35% af útflutningsverðmæti þorskafurða samanborið við rúmlega 21% af útfluttu magni. Það þýðir að hvert kíló af ferskum flökum er talsvert verðmætara en af öðrum þorskafurðum. Hér ber vitaskuld að halda til haga að kostnaðurinn við að vinna og flytja út fersk flök er talsvert meiri en vegna annarra afurða. Af þeim sökum hafa íslensk sjávarútvegsfyrirtæki ráðist í verulegar fjárfestingar í hátæknibúnaði fyrir vinnslu og kælingu. Hlutdeild saltaðra afurða hefur verið nokkuð svipuð sé litið til magns og verðmæta, eða í kringum 17%. Svipað er upp á teningnum með landfryst flök, en þar hefur hlutfallið verið um 24% undanfarin ár. Munurinn á magni og verðmætum er einna mestur á þurrkuðum afurðum. Á undanförnum árum hafa þær vegið rúm 9% miðað við magn en rúm 4% miðað við verðmæti. Hlutdeild sjófrystra flaka er aðeins meiri miðað við verðmæti en magn, eða tæp 10% á móti 8%. Heill og hauskorinn þorskur vegur töluvert meira miðað við magn en verðmæti, eða rúm 11% á móti rúmum 6%, enda að stórum hluta um óunna afurð að ræða. Að lokum má nefna að flokkurinn „annað“, sem inniheldur meðal annars þorsklýsi, hausa og marning, hefur vegið um 4% ár miðað við verðmæti undanfarin, en rúm 9% miðað við magn. Því ber að halda til haga að undir þessum flokkum er fjöldi misverðmætra og ólíkra afurðaflokka fyrir þorsk, enda eru um 50 tollskrárnúmer merkt honum í útflutningstölum Hagstofunnar.

---

Heimild: Hagstofa Íslands

Þorskurinn er langverðmætasta fisktegundin sem flutt er frá Íslandi og eru fjölmargar og ólíkar afurðir unnar úr þorski. Markaðir fyrir þorskafurðir eru því fjölmargir og engin önnur fisktegund er flutt út til eins margra landa. Langstærsti markaðurinn er í Vestur-Evrópu, en þangað hafa í kringum 80% af þorskafurðum verið flutt miðað við verðmæti undanfarinn áratug. Samfara breytingum í vinnslu hafa miklar breytingar orðið á hlutdeild einstakra viðskiptalanda með þorskafurðir innan þess svæðis. Þar ber helst að nefna franska markaðinn sem hefur orðið æ mikilvægari með árunum og frá árinu 2017 hefur hann verið sá stærsti. Það kemur heim og saman við þá miklu aukningu sem orðið hefur í framleiðslu á ferskum afurðum. Miðað við útflutningsverðmæti þorskafurða hefur vægi franska markaðarins verið um 21% undanfarin ár, en á fyrsta áratug þessarar aldar var vægi hans að jafnaði um 6%. Bretland hefur lengst af verið stærsti markaðurinn fyrir þorskafurðir, en á árunum 2017 til 2022 skipaði hann annað sætið og var kominn í hið þriðja á árinu 2023. Á undanförnum árum hefur hlutdeild hans verið um 16% af verðmæti, en á fyrsta áratug þessara aldar var hlutdeild hans rúm 26%. Bretar flytja mest inn af frystum þorskafurðum. Spánn er einn mikilvægasti markaðurinn fyrir saltaðar og frystar þorskafurðir og hefur á undanförnum árum verið þriðja til fjórða stærsta viðskiptaland Íslendinga með þorskafurðir. Miðað við verðmæti hefur hlutdeild Spánar á undanförnum árum verið um 13%, en var rúm 20% á fyrsta áratug 20. aldar. Á myndinni má jafnframt sjá aukinn útflutning til Norður-Ameríku undanfarinn áratug, sem má rekja til aukinnar áherslu á ferskfiskvinnslu. Þar eru Bandaríkin fremst í flokki og á árinu 2023 var það komið í annað sæti yfir stærstu viðskiptalönd Íslendinga með þorskafurðir. Hlutdeild Bandaríkjanna hefur að jafnaði verið um 14% miðað við verðmæti undanfarin ár, en var um 8% á fyrsta áratug þessarar aldar. Að lokum má nefna Afríku sem er mikilvægur markaður fyrir þurrkaðar afurðir. Langstærsti hluti þeirra eru þurrkaðir þorskhausar sem fluttir eru til Nígeru. Á undanförnum árum má rekja rúmlega 4% af útflutningsverðmæti þorskafurða til Afríku, en það hlutfall var rúm 6% á fyrsta áratug aldarinnar.

---

Skýring: Útflutningsverðmæti á föstu gengi er nálgað með gengisvísitölu Seðlabankans, viðskiptavog þröng.

Heimild: Hagstofa Íslands og Seðlabanki Íslands

Á myndinni sjást 10 stærstu viðskiptalöndin með þorskafurðir á árinu 2023. Hér blasir við hversu ólík löndin eru þegar kemur að einstaka afurðaflokkum. Útflutningur á þorskafurðum til Frakklands, sem hefur verið stærsta viðskiptaland Íslendinga með þorskafurðir undanfarin ár, er að megninu til ferskar afurðir. Svipaða sögu má segja um Bandaríkin sem varð annað stærsta viðskiptaland Íslendinga með þorskafurðir á árinu 2023. Útflutningur til beggja landa hefur aukist verulega undanfarin ár vegna meiri eftirspurnar og áherslu sjávarútvegsfyrirtækja á ferskfiskvinnslu. Eins og sjá má eru nær eingöngu ferskar afurðir fluttar til Belgíu, en á hinn bóginn flytja Bretar mest inn af frystum þorskafurðum, bæði sjófrystar og landfrystar. Spánn flytur svo mest inn af söltuðum og frystum afurðum. Portúgal flytur inn nær eingöngu saltaðar afurðir og Nígería þurrkaðar, aðallega þorskhausa. Um 92% af útflutningsverðmæti þorskafurða fór til þessara 10 stærstu viðskiptalanda Íslendinga á árinu 2023. Þess ber að geta að afurðum, sem fara til Hollands, er oft umskipað og þær fluttar til annarra landa. Því er Holland ekki eiginlegt viðskiptaland.

---

Heimild: Hagstofa Íslands