Veiðigjald

Áður en fjallað er um veiðigjald er rétt að árétta að veiðigjald er einungis hluti af því sem sjávarútvegsfyrirtæki greiða í sameiginlega sjóði landsmanna. Þau greiða til dæmis tekjuskatt af hagnaði og tryggingagjald af launum starfsmanna, en við álagningarhlutfall tryggingagjalds bætist jafnframt við sérstök trygging vegna sjómanna upp á 0,65%. Á myndinni má sjá hvað fyrirtækin hafa greitt í tekjuskatt, tryggingagjald og veiðigjald frá árinu 2004, þegar veiðigjald var fyrst lagt á. Opinber gjaldtaka af rekstri sjávarútvegsfyrirtækja er þó meiri en þessu nemur, enda greiða þau einnig til dæmis hafnar- og aflagjald, kolefnisgjald, skatta af eignum og mótframlag í lífeyrissjóði. Til viðbótar standa fyrirtækin skil á sköttum og gjöldum sem eru ekki gjöld þeirra sjálfra en tengjast rekstri og þeim verðmætum sem af starfsemi fyrirtækjanna hlýst með beinum hætti. Má hér nefna tekjuskatt og útsvar af launum starfmanna, auk lífeyrisgreiðslna þeirra. Allt þetta er hið svokallaða skattspor greinarinnar, en það inniheldur alla skatta og opinber gjöld sem myndast vegna verðmætasköpunar sem rekstur fyrirtækjanna skilar. Af þessu er ljóst að ábati samfélagsins verður meiri þegar fyrirtækin eru betur rekin og skapa meiri verðmæti. Svigrúm sjávarútvegsfyrirtækja til fjárfestinga skiptir þar sköpum, enda eru þær grundvallarforsenda þess að fyrirtækin standist alþjóðlega samkeppni. Í þessu samhengi er vert að minnast á að íslensk sjávarútvegsfyrirtæki leggja ríka áherslu á verðmætasköpun heimafyrir, eins og afurðavinnslu, sem leiðir til stærra skattspors en ella. Sú áhersla hefur jafnframt orðið til þess að fjölmörg nýsköpunar- og tæknifyrirtæki hafa sprottið upp hér á landi. Það er því augljóslega brýnt að hafa í huga alla anga sjávarútvegs og margfeldisáhrif vel rekinna fyrirtækja þegar rætt er um upphæð veiðigjalds. En veiðigjaldið er svo einungis hluti af tekjum þjóðarinnar af sjávarauðlindinni.

Heimild: Deloitte og Fiskistofa

Veiðigjald er auðlindaskattur sem lagður er á eigendur íslenskra fiskskipa sem stunda veiðar á nytjastofnum sjávar. Gjaldið er lagt á í þeim tilgangi að mæta kostnaði ríkisins við rannsóknir, stjórn, eftirlit og umsjón með fiskveiðum og fiskvinnslu og til að tryggja þjóðinni beina og sýnilega hlutdeild í afkomu veiða á nytjastofnum sjávar. Veiðigjald var leitt í lög árið 2002 og var fyrst innheimt fiskveiðiárið 2004/05. Frá þeim tíma hefur fyrirkomulag þess tekið ýmsum breytingum. Þær breytingar verða ekki raktar hér heldur verður fremur lögð áhersla á hvað ákvarðar heildarupphæð veiðigjaldsins (tekjur ríkissjóðs) frá einu ári til annars miðað við gildandi lög. Eins og sjá má á myndinni þá er sú upphæð sem fæst með álagningu veiðigjalds mishá milli ára. Það er eðlilegt, enda er það háð rekstrarskilyrðum í fiskveiðum og aflabrögðum sem eðli máls samkvæmt sveiflast milli ára. Veiðigjald er nefnilega ekki föst upphæð heldur föst prósenta, 33%, af afkomu fiskveiða. Rétt er að ítreka að sjávarútvegsfyrirtæki greiða einnig 20% tekjuskatt af afkomu hvers árs, rétt eins og önnur fyrirtæki, til viðbótar við veiðigjald. Af því leiðir, að mun stærri hluti af afkomu sjávarútvegsfyrirtækja rennur til ríkissjóðs en hjá fyrirtækjum í öllum öðrum atvinnugreinum. Nánari umfjöllun um veiðigjald og ástæðu þess að tekjur ríkissjóðs af veiðigjaldi sveiflast frá einu ári til annars má sjá á næstu myndum.

Heimild: Deloitte og Fiskistofa

Þótt veiðigjald sé kallað „gjald“ er það í raun skattur vegna nýtingar á auðlind. Veiðigjald nemur 33% af afkomu fiskveiða og í grunninn er það ekki flóknara en svo. Þau sem vilja svo sökkva sér dýpra í reiknistofns gjaldsins geta glöggvað sig á 5. grein laga um veiðigjald. Þegar þessi þriðjungshlutur hefur verið reiknaður þá fæst sú krónutala sem greiða þarf fyrir hvert kíló af óslægðum lönduðum afla. Gjaldið er lagt á þær tegundir sem stjórnað er með aflamarki (kvóta), en ekki er lagt gjald á þær tegundir sem veiðast í óverulegu magni. Því eru í kringum 20 fisktegundir sem bera veiðigjald ár hvert og er gjaldið reiknað sérstaklega fyrir hverja þeirra. Það er gert vegna þess að afkoma af veiðum er mjög mismunandi eftir því hvaða tegund á í hlut. Ef afkoma reynist neikvæð af tiltekinni tegund, ber hún ekkert veiðigjald á komandi ári enda er veiðigjald 33% af afkomu. Það er ríkisskattstjóri sem sér um útreikning á veiðigjaldinu, en sú framkvæmd á sér stað að hausti þar sem stuðst er við gögn frá árinu á undan. Niðurstaðan er borin undir ráðherra sjávarútvegsmála, sem í lok hvers árs auglýsir upphæðir veiðigjalds fyrir hverja fisktegund í Stjórnartíðindum fyrir komandi ár. Veiðigjald ársins 2023 var auglýst í árslok 2022, en það miðast við afkomu ársins 2021. Á myndinni má sjá að sjávarútvegsfyrirtæki þurfa að greiða 19,17 krónur af hverju óslægðu kílói af þorski sem landað er á árinu 2023. Það er 33% af afkomu þorskveiða á árinu 2021, sem hljóðaði upp á 58,1 krónu á hvert óslægt kíló af þorski. Ef litið er til veiða á ufsa til samanburðar, þá hefur afkoma af þeim veiðum versnað á sama tíma og hún batnaði í þorskveiðum. Krónutala veiðigjalds á þorsks hækkar því á sama tíma og hún lækkar á ufsa. Nánar um veiðigjald hverrar tegundar, auk upplýsinga um heildarafla og heildarfjárhæð veiðigjalds má sjá í töflu hér.

Heimild: Fiskistofa

Hverjar tekjur ríkissjóðs verða af veiðigjaldi ræðst að miklu leyti af afla hverrar tegundar, en þar geta verið miklar sveiflur frá einu ári til annars. Á þessari mynd má sjá heildarafla á ári hverju eftir tegundahópum þar sem þorskafli er tilgreindur sérstaklega. Eins og fram kom í umfjöllun um myndina á undan, þá er ekki lagt veiðigjald á þær tegundir sem skila neikvæðri afkomu, enda nemur veiðigjald 33% af afkomu hverrar tegundar. Hið sama á við ef um aflabrest er að ræða, enda er þá enginn gjaldstofn sem liggur til grundvallar útreiknings á veiðigjaldi viðkomandi tegundar, samanber loðnubrest árin 2019 og 2020. Nánar um afla hverrar tegundar, veiðigjald og heildarfjárhæð veiðigjalds má sjá í töflu hér .

Heimild: Fiskistofa

Á myndinni má sjá sundurliðun á upphæð veiðigjaldsins á árunum 2019 til og með 2022 eftir tegundahópum. Þar eru þorskur og ýsa sérstaklega tilgreind og undir flokknum aðrar tegundir eru samanlagt gjald af rækju, humri, hvalveiðum og þangskurði. Auk þess má sjá áhrif afsláttarins sem löggjafinn veitir af veiðigjaldinu. Tekjur ríkissjóðs af veiðigjaldi lækka sem afslættinum nemur á ári hverju, en nánari umfjöllun um hann má lesa undir sjöttu myndinni hér fyrir neðan. Af einstaka fisktegundum munar mest um veiðigjald af þorski, en það hefur vegið um og yfir helming af heildarupphæð veiðigjaldsins á undanförnum árum. Veiðar á ýsu hafa skilað næstmestu, en veiðigjald af ýsu hefur numið á bilinu frá 11% til 15% af heildarupphæðinni á tímabilinu. Þar á eftir koma veiðar á uppsjávartegundunum síld og makríl. Veiðigjald á síld hefur vegið á bilinu frá 4% til tæplega 11% á þessu fjögurra ára tímabili og veiðigjald á makríl frá 5% upp í rúm 8%. Þess má geta að ekkert veiðigjald hefur verið af loðnu á þessu tímabili, en nánar um það má sjá á fjórðu myndinni hér fyrir neðan. Upphæð veiðigjalds af hverri tegund á ári hverju er háð bæði afkomu fiskveiða og þeim afla sem landað er af tegundinni. Ítarlegri sundurliðun á upphæð veiðigjalds niður á tegund má sjá hér.

Heimild: Fiskistofa

Á myndinni má sjá óslægðan þorskafla á tímabilinu 2019 til 2022 og það veiðigjald sem greiða ber af hverju kílói sem landað er af þorski. Tekjur ríkissjóðs af veiðigjaldi af þorskveiðum er margfeldi þessara tveggja stærða. Eðlilega liggur ekki fyrir hver þorskaflinn verður á árinu 2023, enda er árið ekki liðið. Veiðigjald af þorski fyrir árið 2023 var hins vegar auglýst í árslok 2022, en það miðast við afkomu þorskveiða á árinu 2021. Á árinu 2021 var afkoma af hverju lönduðu óslægðu kílói 58,1 króna en 33% af þeirri fjárhæð er 19,17 krónur. Þá fjárhæð þurfa sjávarútvegsfyrirtæki að greiða fyrir hvert kíló sem landað er af óslægðum þorski á árinu 2023. Á myndinni má jafnframt sjá að afkoma af þorskveiðum hefur farið batnandi undanfarin ár, sem endurspeglast í hærri krónutölu sem greiða þarf í veiðigjald á þorski. Á móti hefur þorskaflinn dregist saman frá árinu 2020, sem eðlilega leiðir til minni tekna fyrir ríkissjóð af þorskveiðum. Af þessu má þó vera ljóst, að tekjur ríkissjóðs af veiðigjaldi af þorski, eða öðrum tegundum, fara ekki einungis eftir þeirri fjárhæð sem greiða þarf fyrir hvert kíló sem landað er. Það magn sem veitt er hefur eðli máls samkvæmt úrslitaáhrif á þær tekjur sem ríkissjóður fær af veiðigjaldi ár hvert.

Heimild: Fiskistofa

Á myndinni má sjá óslægðan afla þriggja botnfisktegunda og það veiðigjald sem þarf að greiða fyrir hvert kíló sem landað er af óslægðum afla tegundanna. Tekjur ríkissjóðs af veiðigjaldi þessara tegunda eru svo margfeldi þessara tveggja stærða. Sjá má að þróunin á krónutölu veiðigjaldsins er mismunandi á milli tegunda. Ástæða þess getur meðal annars verið að aðstæður á mörkuðum þar sem afurðirnar eru seldar geta verið afar mismunandi á milli tegunda. Það hefur óhjákvæmileg áhrif á afkomu við veiðar, en veiðigjaldið nemur ávallt 33% af afkomu hverrar tegundar. Jafnframt má sjá að afli af ýsu hefur verið nokkuð stöðugur undanfarin ár, afli af ufsa hefur aukist frá árinu 2020 en afli af karfa hefur dregist saman. Af þessu má sjá að tekjur ríkissjóðs af veiðigjaldi geta sveiflast töluvert á milli ára vegna sveiflu í afkomu og afla einstaka tegunda.

Heimild: Fiskistofa

Á myndinni má sjá afla þriggja uppsjávartegunda og það veiðigjald sem þarf að greiða fyrir hvert kíló sem landað er. Tekjur ríkissjóðs af veiðigjaldi þessara tegunda er svo margfeldi þessara tveggja stærða. Almennt hafa bæði aflabrögð og afurðaverð verið mun sveiflukenndari í uppsjávarfiski en botnfiski og þar með hafa meiri sveiflur verið á greiðslum af uppsjávarveiðum en botnfiskveiðum. Sjá má að þróunin á krónutölu veiðigjaldsins er mismunandi á milli tegunda. Ástæða þess getur meðal annars verið að aðstæður á mörkuðum þar sem afurðirnar eru seldar geta verið afar mismunandi á milli tegunda. Það hefur óhjákvæmilega áhrif á afkomu við veiðar á þeim, en veiðigjaldið nemur alltaf 33% af afkomu hverrar tegundar. Þá má sjá að síldaraflinn var nokkuð meiri árin 2021 og 2022 en árin tvö þar á undan. Þessu er öfugt farið með kolmunnaaflann, sem var minni árin 2021 og 2022 en árin á undan. Minni sveiflur hafa verið í makrílafla á þessu tímabili. Þessir þættir, það er gjaldið sem þarf að greiða fyrir hvert kíló sem landað er og heildaraflinn, ráða því hversu miklar tekjur ríkissjóður fær á endanum af veiðigjaldi hverrar tegundar.

Heimild: Fiskistofa

Á myndinni má sjá loðnuafla á tímabilinu frá 2019 til 2023 og það veiðigjald sem greiða þarf fyrir hvert kíló sem landað er af loðnu á sama tímabili. Tekjur ríkissjóðs af veiðigjaldi af loðnuveiðum er margfeldi þessara tveggja stærða. Ástæða þess að loðnuaflinn fyrir árið 2023 er tilgreindur á myndinni er að loðnuveiðar eiga sér nær eingöngu stað á fyrsta fjórðungi hvers árs, nema þá að loðnukvótinn sem gefinn er út sé sérstaklega stór. Í þeim tilvikum geta veiðar hafist fyrir áramót. Mynd þessi sýnir glögglega ástæðu þess að ríkissjóður fékk engar tekjur af veiðigjaldi af loðnu á árunum frá 2019 til og með 2022. Loðnubrestur var á árunum 2019 og 2020, en hann leiddi ekki aðeins til þess að ríkissjóður fékk engar tekjur af veiðigjaldi af loðnu þau ár, heldur einnig árin 2021 og 2022. Veiðigjald á þessum tveimur árum byggðist á afkomu fiskveiða árin sem loðnubrestur var. Og þegar engin loðna veiðist, þá er engin afkoma af veiðunum. Veiðigjald af loðnu fyrir árið 2023 var auglýst í árslok 2022, en það miðast við afkomu af loðnuveiðum á árinu 2021. Loðnuvertíðin á árinu 2021 var vel heppnuð og afkoma góð. Af þeirri ástæðu ber að greiða 5,54 krónur fyrir hvert kíló sem landað er af loðnu á árinu 2023. Þar er um að ræða hæstu krónutölu sem hefur verið fyrir veiðigjald á loðnu frá upphafi. Að öllum líkindum munu tekjur ríkissjóðs af veiðigjaldi á loðnu enda í 1.805 milljónum króna á árinu 2023, það er að því gefnu að ekki bætist í loðnuaflann á árinu.

Heimild: Fiskistofa

Á undanförnum árum hafa rúmlega 900 aðilar greitt veiðigjald. Hversu mikið hvert fyrirtæki greiðir í veiðigjald er háð því hversu miklum afla viðkomandi fyrirtæki landar á hverjum tíma, samsetningu aflans og veiðigjaldi hvers nytjastofns. Það ræðst svo aftur að miklu leyti af því hverjar aflaheimildir fyrirtækjanna eru. Mikill meirihluti fyrirtækja í sjávarútvegi greiðir aðeins brot af heildarupphæð veiðigjaldsin ár hvert. Þannig hafa 5 stærstu fyrirtækin greitt um 30% af heildarupphæð veiðigjaldsins á undanförnum árum, 10 stærstu um helming og sé tekið mið af 20 stærstu fer hlutfallið upp í 70% af heildarupphæðinni. Ríflega 800 útgerðir af þessum rúmlega 900 hafa jafnaði greitt um 4% af heildarupphæð veiðigjaldsins á þessu tímabili. Upplýsingar um greiðendur veiðigjalds má sjá hér.

Heimild: Fiskistofa

Við álagningu veiðigjalds er frítekjumark ákveðið í lögum sem nemur 40% af álagningu lögákveðinnar grunnfjárhæðar sem tekur breytingum samkvæmt vísitölu neysluverðs. Árið 2019 nam þessi grunnfjárhæð 6.464.004 krónum en var komin í 7.876.162 krónur á árinu 2023, samhliða hækkun á vísitölu neysluverðs. Þetta þýðir að hver gjaldskyldur aðili fær 40% afslátt af fyrstu 7.876.162 krónum sem viðkomandi greiðir í veiðigjald á árinu 2023. Þetta frítekjumark kemur sér einkum vel fyrir þá sem stunda strandveiðar og minni útgerðir enda nær afslátturinn yfir nær allt sem þessir aðilar greiddu annars í veiðigjald. Á árinu 2022 greiddu samtals 903 aðilar veiðigjald og þar af fengu 804 aðilar fullan 40% afslátt af heildarfjárhæð greiddra veiðigjalda. Það jafngildir 89% gjaldskyldra aðila. Sama var uppi á teningnum árin þrjú þar á undan. Hlutfallslegur afsláttur minnkar eðlilega eftir því sem aðilar greiða hærri fjárhæð í veiðigjald, en hann nam til dæmis á bilinu 0,4% til 1,1% hjá 10 stærstu fyrirtækjunum á árinu 2022 og 1,2% til 3,3% hjá næstu 10 fyrirtækjunum.

Heimild: Fiskistofa

Þessi mynd er byggð upp eins og þriðja myndin í þessum hluta, þar sem heildarupphæð veiðigjaldsins er sundurliðuð niður á tegundahópa. Þorskur og ýsa eru tilgreind sérstaklega þar sem veiðar á þessum tveimur tegundum hafa skilað mestu í veiðigjald. Aðrar tegundir á myndinni er samanlagt veiðigjald af rækju, humri, hval og þangskurði. Á þessari mynd má svo sjá samanlagt veiðigjald sem greitt var í hverjum landshluta á árunum 2019 til 2022. Vestmannaeyjar eru tilgreindar sérstaklega, en annars er flokkunin niður á landshluta með hefðbundnum hætti. Þessi mynd endurspeglar ágætlega hversu ólíkir landshlutarnir eru þegar kemur að fiskveiðum á einstaka tegundum. Stærsti hluti uppsjávarveiða er stundaður af fyrirtækjum sem staðsett eru á Austurlandi og í Vestmannaeyjum, en þaðan kemur stærsti hluti tekna ríkissjóðs af veiðigjaldi af uppsjávartegundum. Veiðigjald af þorskveiðum vegur svo á bilinu 62% til 65% af heildarupphæð veiðigjalds á Suðurnesjum, Vesturlandi, Vestfjörðum og Norðurlandi vestra og eystra. Mestu greiðslurnar af þorskveiðum koma frá Suðurnesjum og Norðurlandi eystra. Sjá má að afslátturinn hefur mest áhrif til lækkunar á veiðigjaldi á Vesturlandi og Vestfjörðum, enda er þar mikill fjöldi smærri aðila. Afslátturinn leiddi til þess að heildarupphæð veiðigjaldsins var 12% lægri á Vesturlandi og rúm 11% lægri á Vestfjörðum. Áhrif afsláttarins eru minnst í Vestmannaeyjum, en hann leiddi til rétt rúmlega 3% lækkunar á því sem útgerðir þar greiddu í veiðigjald á tímabilinu. Nánari upplýsingar um einstök svæði má sjá hér.

Heimild: Fiskistofa

Á þessari mynd má sjá vægi hvers landshluta í heildarupphæð veiðigjalds á ári hverju á tímabilinu frá 2019 til 2022. Vestmannaeyjar eru sérstaklega tilgreindar. Langstærsti hluti veiðigjalds er greiddur af sjávarútvegsfyrirtækjum á landsbyggðinni, eða 81% til 84% á þessu tímabili. Eðlilega sveiflast þetta hlutfall á milli ára eftir landshlutum, en það er háð veiðiheimildum einstaka tegunda sem breytist frá einu ári til annars og samsetningu aflaheimilda á milli landshluta. Eins og sjá má á myndinni á undan, þá eru svæðin jafnframt ólík þegar kemur að veiðum á einstaka tegundum.

Heimild: Fiskistofa

Á þessari mynd má sjá fjölda aðila sem greiðir veiðigjald í hverjum landshluta, en Vestmannaeyjar eru sérstaklega tilgreindar. Ánægjulegt er að sjá að í öllum landshlutum eru öflug sjávarútvegsfyrirtæki sem greiða stóran hluta veiðigjalds hvers svæðis. Vestfirðir eru fjölmennasta svæðið hvað varðar fjölda gjaldskyldra aðila, en að jafnaði hafa um 190 aðilar greitt veiðigjald á ári hverju á Vestfjörðum á þessu tímabili. Þar á eftir kemur Norðurland eystra og svo Vesturland. Fæstir aðilar eru í Vestmannaeyjum, eða að jafnaði í kringum 25 talsins á ári hverju. Sé heildarupphæð veiðigjalds hvers landshluta deilt niður á fjölda aðila sem greiðir veiðigjald eru Vestmannaeyjar með yfirburðastöðu. Það kemur heim og saman við það að afslátturinn hefur minnst áhrif til lækkunar á heildarupphæð veiðigjaldsins sem greidd er í Vestmannaeyjum.

Heimild: Fiskistofa