Veiðigjald

Sjávarútvegur greiðir tugi milljarða króna í opinber gjöld á hverju ári. Umræðan hér á landi vill þó oft á tíðum einskorðast við upphæð veiðigjaldsins, líkt og það sé eina framlag sjávarútvegs í hina opinberu sjóði. Þar gleymist iðulega að sjávarútvegsfyrirtæki greiða skatta og opinber gjöld, eins og öll önnur fyrirtæki landsins. Þau greiða til dæmis nú 21% tekjuskatt af hagnaði og 6,35% tryggingagjald af launum starfsfólks. Við bætist síðan sérstök trygging vegna sjómanna þar sem 0,65% leggst ofan á almenna tryggingagjaldið hjá þeirri stétt einni. Einnig greiða þau afla- og hafnargjöld, kolefnisgjald, skatta af eignum, mótframlag í lífeyrissjóði og ýmis gjöld tengd stéttarfélögum. Veiðigjaldið er hins vegar skattur sem sjávarútvegsfyrirtæki greiða umfram öll önnur fyrirtæki hér á landi. Á myndinni hér að ofan má sjá stærstan hluta af greiðslum fyrirtækjanna í skatta og opinber gjöld frá árinu 2013 til ársins 2022. Ekki er um tæmandi lista að ræða þar sem ýmsar greiðslur vantar þar inn, svo sem vegna vörugjalda og skatta af eignum. Til viðbótar standa fyrirtækin skil á sköttum og gjöldum sem eru ekki gjöld þeirra sjálfra en tengjast rekstri og þeim verðmætum sem af starfsemi fyrirtækjanna hlýst með beinum hætti. Má hér nefna tekjuskatt og útsvar af launum starfsfólks, auk lífeyrisgreiðslna þeirra. Allt þetta er hið svokallaða skattspor sjávarútvegsins, en það inniheldur alla skatta og opinber gjöld sem myndast vegna verðmætasköpunar sjávarútvegsfyrirtækja. Af þessu má vera ljóst að veiðigjald er einungis hluti af þeirri stóru mynd.

Heimild: Deloitte og Fiskistofa

Veiðigjald er auðlindaskattur sem lagður er á eigendur íslenskra fiskskipa sem stunda veiðar á nytjastofnum sjávar. Gjaldið er lagt á í þeim tilgangi að mæta kostnaði ríkisins við rannsóknir, stjórn, eftirlit og umsjón með fiskveiðum og fiskvinnslu og til að tryggja þjóðinni beina og sýnilega hlutdeild í afkomu veiða á nytjastofnum sjávar. Veiðigjald var leitt í lög árið 2002 og var fyrst innheimt fiskveiðiárið 2004/05. Frá þeim tíma hefur fyrirkomulag þess tekið ýmsum breytingum. Þær breytingar verða ekki raktar hér heldur verður fremur lögð áhersla á hvað ákvarðar heildarupphæð veiðigjaldsins frá einu ári til annars miðað við gildandi lög. Eins og sjá má á myndinni þá er sú upphæð sem fæst með álagningu veiðigjalds mishá milli ára. Það er eðlilegt, enda er veiðigjald ekki föst upphæð heldur föst prósenta, 33%, sem reiknast af afkomu fiskveiða. Hversu miklar tekjur ríkissjóður fær svo á endanum af veiðigjaldi, ræðst af afla einstaka fisktegunda. Miklar sveiflur eru bæði í afkomu fiskveiða og afla einstaka fisktegunda á milli ára. Því er fullkomlega eðlilegt að upphæð veiðigjaldsins sveiflist frá einu ári til annars, rétt eins og upphæð annarra skatta. Nánari umfjöllun um veiðigjald og ástæðu þess að tekjur ríkissjóðs af veiðigjaldi eru mismiklar frá einu ári til annars má sjá á næstu myndum.

Heimild: Deloitte og Fiskistofa

Þótt veiðigjald sé kallað „gjald“ er það í raun skattur vegna nýtingar á auðlind og nemur 33% af afkomu fiskveiða. Gjaldið er lagt á þær tegundir sem stjórnað er með aflamarki (kvóta), en ekki er lagt gjald á þær tegundir sem veiðast í óverulegu magni. Því eru í kringum 20 fisktegundir sem bera veiðigjald ár hvert og er gjaldið reiknað sérstaklega fyrir hverja þeirra. Það er gert vegna þess að afkoma af veiðum er mjög mismunandi eftir því hvaða tegund á í hlut. Ef afkoma reynist neikvæð af tiltekinni tegund, ber hún ekkert veiðigjald á komandi ári enda er veiðigjald 33% af afkomu. Það er ríkisskattstjóri sem sér um útreikning á veiðigjaldinu, en sú framkvæmd á sér stað að hausti þar sem stuðst er við gögn frá árinu á undan. Niðurstaðan er borin undir ráðherra sjávarútvegsmála, sem í lok hvers árs auglýsir upphæðir veiðigjalds fyrir hverja fisktegund í Stjórnartíðindum fyrir komandi ár. Veiðigjald ársins 2024 var auglýst í árslok 2023, en það miðast við afkomu ársins 2022. Á myndinni má sjá að sjávarútvegsfyrirtæki þurfa að greiða 26,66 krónur af hverju óslægðu kílói af þorski sem landað er á árinu 2024. Það er 33% af afkomu þorskveiða á árinu 2022, sem hljóðaði upp á 80,79 krónur á hvert óslægt kíló af þorski. Að sama skapi þurfa fyrirtækin að greiða 12,14 krónur af hverju óslægðu kílói af ufsa sem þau landa á árinu 2024, sem er 33% af afkomu ufsaveiða á árinu 2022 sem var 36,79 krónur á hvert óslægt kíló.

Heimild: Fiskistofa

Á myndinni má sjá sundurliðun á fjárhæð veiðigjaldsins eftir tegundahópum. Þar eru þorskur, ýsa og loðna sérstaklega tilgreind og undir flokknum aðrar tegundir eru rækja, humar, hvalir og ýmis sjávargróður. Auk þess má sjá hversu mikið tekjur ríkissjóðs lækka á ári hverju vegna afsláttarins sem löggjafinn veitir af veiðigjaldinu. Nánar um hann má lesa í umfjöllun undir myndinni sem kemur fyrir síðast í þessum hluta. Af einstaka fisktegundum munar mest um veiðigjald af þorski, en það hefur vegið um og yfir helming af heildarupphæð veiðigjaldsins á undanförnum árum. Veiðar á ýsu hafa skilað næstmestu, en veiðigjald af ýsu hefur numið á bilinu 11% til 15% af heildarupphæðinni á tímabilinu. Þar á eftir koma veiðar á uppsjávartegundunum síld og makríl. Veiðigjald á síld hefur vegið á bilinu frá 4% til tæplega 11% á þessu fimm ára tímabili og veiðigjald á makríl frá 5% upp í tæp 9%. Upphæð veiðigjalds af hverri tegund á ári hverju er háð bæði afkomu fiskveiða og þeim afla sem landað er af viðkomandi tegund.

Heimild: Fiskistofa

Á myndinni má sjá óslægðan þorskafla á tímabilinu 2019 til 2023 og það veiðigjald sem greiða ber af hverju kílói sem landað er af þorski. Tekjur ríkissjóðs af veiðigjaldi af þorskveiðum er margfeldi þessara tveggja stærða. Eðlilega liggur ekki fyrir hver þorskaflinn verður á árinu 2024 en veiðigjald af þorski fyrir árið 2024 var hins vegar auglýst í árslok 2022, en það miðast við afkomu þorskveiða á árinu 2022. Á árinu 2022 var afkoma af hverju lönduðu óslægðu kílói af þorski 80,8 krónur en 33% af þeirri fjárhæð er 26,66 krónur. Þá fjárhæð þurfa sjávarútvegsfyrirtæki að greiða fyrir hvert kíló sem þau landa af óslægðum þorski á árinu 2024. Á myndinni má jafnframt sjá að afkoma af þorskveiðum hefur farið batnandi undanfarin ár, sem endurspeglast í hærri krónutölu sem greiða þarf í veiðigjald á þorski. Á móti hefur þorskaflinn dregist verulega saman frá árinu 2020, sem eðlilega leiðir til minni tekna fyrir ríkissjóð af þorskveiðum. Af þessu má þó vera ljóst, að tekjur ríkissjóðs af veiðigjaldi af þorski, eða öðrum tegundum, fara ekki einungis eftir þeirri fjárhæð sem greiða þarf fyrir hvert kíló sem landað er. Það magn sem veitt er hefur eðli máls samkvæmt úrslitaáhrif á þær tekjur sem ríkissjóður fær af veiðigjaldi ár hvert.

Heimild: Fiskistofa

Á myndinni má sjá óslægðan afla þriggja botnfisktegunda og það veiðigjald sem þarf að greiða fyrir hvert kíló sem landað er af óslægðum afla tegundanna. Tekjur ríkissjóðs af veiðigjaldi þessara tegunda eru svo margfeldi þessara tveggja stærða. Sjá má að þróunin á krónutölu veiðigjaldsins er mismunandi á milli tegunda. Ástæða þess getur meðal annars verið að aðstæður á mörkuðum þar sem afurðirnar eru seldar geta verið afar mismunandi á milli tegunda. Það hefur óhjákvæmileg áhrif á afkomu við veiðar, en veiðigjaldið nemur ávallt 33% af afkomu hverrar tegundar. Jafnframt má sjá að afli af ýsu jókst töluvert á árinu 2023 eftir að hafa verið nokkuð stöðugur árin á undan, afli af ufsa var mun minni árið 2023 en árin á undan og afli af karfa hefur verið var heldur minni árin 2022 og 2023 en árin á undan. Af þessu má sjá að tekjur ríkissjóðs af veiðigjaldi geta sveiflast töluvert á milli ára vegna sveiflu í afkomu og afla einstaka tegunda. Jafnframt má vera ljóst að þar getur þróunin verið afar mismunandi á milli fisktegunda.

Heimild: Fiskistofa

Á myndinni má sjá afla þriggja uppsjávartegunda og það veiðigjald sem þarf að greiða fyrir hvert kíló sem landað er. Tekjur ríkissjóðs af veiðigjaldi þessara tegunda er svo margfeldi þessara tveggja stærða. Sjá má að þróunin á krónutölu veiðigjaldsins er mismunandi á milli tegunda. Ástæða þess getur meðal annars verið að aðstæður á mörkuðum þar sem afurðirnar eru seldar geta verið afar mismunandi á milli tegunda. Það hefur óhjákvæmilega áhrif á afkomu við veiðar á þeim, en veiðigjaldið nemur alltaf 33% af afkomu hverrar tegundar. Þá má sjá að síldaraflinn hefur verið á svipuðu róli árin 2021 til 2023 og var nokkuð meiri en árin tvö þar á undan. Töluverð aukning var á kolmunnaafla á árinu 2023 frá fyrra ári og árin 2021 og 2022 var aflinn heldur minni en árin á undan. Minni sveiflur hafa verið í makrílafla á þessu tímabili. Þessir þættir, það er gjaldið sem þarf að greiða fyrir hvert kíló sem landað er og heildaraflinn, ráða því hversu miklar tekjur ríkissjóður fær á endanum af veiðigjaldi hverrar tegundar. Í þeim efnum getur þróunin verið afar mismunandi á milli tegunda.

Heimild: Fiskistofa

Á myndinni má sjá loðnuafla á tímabilinu frá 2019 til 2023 og það veiðigjald sem greiða þarf fyrir hvert kíló sem landað er af loðnu. Tekjur ríkissjóðs af veiðigjaldi af loðnuveiðum er margfeldi þessara tveggja stærða. Mynd þessi sýnir glögglega ástæðu þess að ríkissjóður fékk engar tekjur af veiðigjaldi af loðnu á árunum 2019 til og með 2022. Loðnubrestur var á árunum 2019 og 2020, en hann leiddi ekki aðeins til þess að ríkissjóður fékk engar tekjur af veiðigjaldi af loðnu þau ár, heldur einnig árin 2021 og 2022. Veiðigjald á þessum tveimur árum byggðist á afkomu fiskveiða árin sem loðnubrestur var. Og þegar engin loðna veiðist, þá er engin afkoma af veiðunum. Veiðigjald af loðnu fyrir árið 2024 var auglýst í árslok 2023, en það miðast við afkomu af loðnuveiðum á árinu 2022. Á árinu 2022 var afkoma af hverju lönduðu kílói af loðnu rúmlega 11,8 krónur en 33% af þeirri fjárhæð er 3,91 króna. Þá upphæð þurfa sjávarútvegsfyrirtæki að greiða fyrir hvert kíló sem þau landa af loðnu á árinu 2024. Hversu miklar tekjur ríkissjóður fær af veiðigjaldi af loðnuveiðum á árinu ræðst svo á endanum af hversu mikill loðnuaflinn verður á árinu.

Heimild: Fiskistofa

Á undanförnum árum hafa rúmlega 900 aðilar greitt veiðigjald. Hversu mikið hvert fyrirtæki greiðir í veiðigjald er háð því hversu miklum afla viðkomandi fyrirtæki landar á hverjum tíma, samsetningu aflans og veiðigjaldi hvers nytjastofns. Það ræðst svo aftur að miklu leyti af því hverjar aflaheimildir fyrirtækjanna eru. Mikill meirihluti fyrirtækja í sjávarútvegi greiðir aðeins brot af heildarupphæð veiðigjaldsin ár hvert. Þannig hafa 5 stærstu fyrirtækin greitt rúmlega þriðjung af heildarupphæð veiðigjaldsins á undanförnum árum, 10 stærstu rúmlega helming og sé tekið mið af 20 stærstu fer hlutfallið upp í rúm 70% af heildarupphæðinni. Ríflega 800 útgerðir af þessum rúmlega 900 hafa jafnaði greitt rétt rúmlega 3% af heildarupphæð veiðigjaldsins á þessu tímabili.

Heimild: Fiskistofa

Við álagningu veiðigjalds er frítekjumark sem nemur 40% af álagningu ákveðinnar grunnfjárhæðar sem tekur breytingum samkvæmt vísitölu neysluverðs. Árið 2019 nam þessi grunnfjárhæð 6.464.004 krónum en var komin í 8.476.090 krónur á árinu 2024, samhliða hækkun á vísitölu neysluverðs. Þetta þýðir að hver gjaldskyldur aðili fær 40% afslátt af fyrstu 8.476.090 krónum sem viðkomandi greiðir í veiðigjald á árinu 2024. Þetta frítekjumark kemur sér einkum vel fyrir þá sem stunda strandveiðar og minni útgerðir enda nær afslátturinn yfir nær allt sem þessir aðilar greiddu annars í veiðigjald. Á árinu 2023 greiddu samtals 924 aðilar veiðigjald og þar af fengu 829 aðilar fullan 40% afslátt af heildarfjárhæð greiddra veiðigjalda. Það jafngildir 90% gjaldskyldra aðila. Sama var uppi á teningnum árin fjögur þar á undan. Hlutfallslegur afsláttur minnkar eðlilega eftir því sem aðilar greiða hærri fjárhæð í veiðigjald, en hann nam til dæmis á bilinu 0,3% til 1,0% hjá 10 stærstu fyrirtækjunum á árinu 2023 og 1,2% til 3,0% hjá næstu 10 fyrirtækjunum.

Heimild: Fiskistofa