Uppsjávarfiskur

Á myndinni sést útflutningsverðmæti uppsjávarafurða á föstu gengi frá árinu 2001. Það ræðst af fjölmörgum þáttum. Ber fyrst að nefna úthlutað aflamark (kvóta) í einstökum tegundum en meiri sveiflur eru í afla uppsjávarfisks en annarra tegunda. Nefna má loðnubrest árin 2019 og 2020. Eins kemur afurðavinnsla við sögu, sem getur verið mismunandi frá einu ári til annars. Samtals eru á sjöunda tug tollskrárnúmera fyrir uppsjávarafurðir í útflutningstölum Hagstofunnar. Að lokum má nefna afurðaverð sem ræðst af ástandi á mörkuðum erlendis og af sölu og markaðssetningu sjávarútvegsfyrirtækja. Á myndinni sést einnig hlutfall uppsjávarafurða í útflutningsverðmæti sjávarafurða. Hlutfallið hefur frá aldamótum verið lægst 14% en hæst 30%. Það ræðst vitaskuld einnig af afla og þróun í öðrum tegundaflokkum.

---

Skýring: Útflutningsverðmæti á föstu gengi er nálgað með gengisvísitölu Seðlabankans, viðskiptavog þröng. Tölurnar eru ekki á föstu verðlagi, einungis leiðréttar fyrir gengisbreytingum.

Heimild: Hagstofa Íslands og Seðlabanki Íslands

Mun meiri sveiflur eru í útflutningi á uppsjávarafurðum en botnfiskafurðum. Það helgast af mun meiri breytingum í úthlutuðu aflamarki á milli ára í einstaka tegundum uppsjávarfiska. Til dæmis var ekki heimilt að veiða loðnu árin 2019 og 2020. Þróun á magni og verðmætum helst ekki alltaf í hendur enda ýmislegt annað en magn sem ræður útflutningsverðmæti í erlendri mynt; verð afurða, afurðavinnsla og samsetning afurða í útflutningi. Uppsjávarafurðir eru fjölbreyttar og misverðmætar og getur samsetning þeirra í útflutningi verið afar mismundi á milli ára. Frá aldamótum hefur hlutur uppsjávarafurða í útfluttum sjávarafurðum verið á bilinu 38% til 68%.

---

Heimild: Hagstofa Íslands

Af uppsjávarafurðum er langmest flutt út af síld, loðnu, kolmunna og makríl. Vægi þeirra er þó afar mismunandi enda miklar sveiflur í afla einstakra tegunda frá einu ári til annars. Loðna hefur vegið mest í útflutningsverðmæti uppsjávartegunda á þessari öld, en hlutdeild hennar hefur verið allt frá 5% til 73%. Hlutdeild hennar hefur verið mun minni á seinni hluta tímabilsins eða að jafnaði um 33% á móti 45% á fyrri hlutanum. Vissulega spilar loðnubrestur árin 2019 og 2020 stóra rullu en framboð á öðrum uppsjávarfiski skiptir einnig máli. Nánari umfjöllun um loðnu má sjá hér. Makríll fór ekki að sjást almennilega í útflutningstölum fyrr en undir lok fyrsta áratugar, en hefur skilað um 29% útflutningstekna af uppsjávarafurðum undanfarinn áratug. Kolmunni hefur jafnframt verið fyrirferðameiri undanfarin ár en á fyrri hluta tímabilsins og skilað að jafnaði um 13% útflutningstekna af uppsjávarafurðum undanfarinn áratug. Síld hefur vegið næstmest í útflutningsverðmæti uppsjávarafurða á þessari öld. Eðlilega hefur hún einnig vegið mun minna undanfarinn áratug en á fyrri hluta þessa tímabils sem hér um ræðir vegna makríls. Undanfarinn áratug hefur síldin skilað um fjórðungi gjaldeyristekna af uppsjávarafurðum.

---

Skýring: Útflutningsverðmæti á föstu gengi er nálgað með gengisvísitölu Seðlabankans, viðskiptavog þröng. Tölurnar eru ekki á föstu verðlagi, einungis leiðréttar fyrir gengisbreytingum.

Heimild: Hagstofa Íslands og Seðlabanki Íslands

Myndin hér að ofan er eins byggð upp og myndin á undan, en útflutningur er í tonnum í stað verðmæta. Við samanburð sést aðeins önnur þróun á vægi einstakra tegunda, einkum loðnu. Hún hefur að jafnaði vegið um þriðjung af útflutningsverðmæti uppsjávarafurða undanfarinn áratug en 28% sé tekið mið af tonnum. Munurinn er oftast talsvert meiri þegar litið er á stök ár enda eru loðnuafurðir misverðmætar og samsetning þeirra breytileg. Þar skiptir sköpum hversu stór hluti loðnu er unnin til manneldis eða fer í bræðslu. Nánar um loðnu má lesa hér. Þess má þó geta að undanfarin ár hefur mun stærri hluti loðnuaflans verið unnin til manneldis og sú vinnsla skilar meiri verðmætum. Hinar þrjár uppsjávartegundirnar vega aðeins meira þegar tekið er mið af magni en verðmætum. Miðað við magn hefur makríll vegið þyngst undanfarinn áratug, um 31%, en 29% í verðmætum. Síldin hefur á sama tímabili vegið rúmlega 27% af magni en rúm 25% af verðmæti. Að lokum má nefna kolmunna sem hefur vegið rúm 13% af magni en rúm 12% af verðmæti.

---

Heimild: Hagstofa Íslands

Á myndinni sést útflutningsverðmæti uppsjávarafurða eftir helstu vinnsluflokkum. Mun meiri afli hefur verið unnin til manneldis á undanförnum árum en farið hefur í bræðslu, það er mjöl og lýsi. Það skilar meiri verðmætum. Miklar sveiflur í uppsjávartegundum sjást vel þegar litið er á útflutningsverðmæti eftir vinnsluflokkum. Fiskimjöl er unnið úr þremur tegundum; síld, loðnu og kolmunna. Kolmunni fer nánast allur í bræðslu og hefur vegið langmest í fiskimjöli undanfarin ár. Lýsi er einkum unnið úr síld og loðnu og þá heldur meira úr síld. Heilfrystur fiskur hefur verið mun fyrirferðameiri á seinni hluta tímabilsins. Það er einkum vegna makríls sem fór að sjást í útflutningstölum við lok fyrsta áratugar. Hann er að stærstum hluta fluttur út heilfrystur og vegur langþyngst í þeim afurðaflokki. Loðna hefur vegið næstmest í heilfrystum fiski og svo síld. Síldin hefur vegið mest í flokknum önnur frysting en á undanförnum árum hefur makríll sótt á. Að endingu má nefna fryst loðnuhrogn, sem hafa vegið mun meira í útflutningsverðmæti sjávarafurða á undanförnum árum en í upphafi tímabilsins. Nánar um þau má lesa um í umfjöllun um loðnu.

---

Skýring: Útflutningsverðmæti á föstu gengi er nálgað með gengisvísitölu Seðlabankans, viðskiptavog þröng. Tölurnar eru ekki á föstu verðlagi, einungis leiðréttar fyrir gengisbreytingum.

Heimild: Hagstofa Íslands og Seðlabanki Íslands

Fjölbreyttar afurðir eru unnar úr uppsjávarfiski og afurðaflokkar eru afar ólíkir. Því getur komið sér vel að markaðir fyrir uppsjávarafurðir eru nokkuð margir og ólíkir. Viðskipti einstakra landa með uppsjávarafurðir eru mismikil á milli ára og ráðast af mörgum þáttum. Þar ber hæst framboð af einstaka tegundum uppsjávarfiska sem er afar sveiflukennt á milli ára. Tegundir hafa jafnframt sín sérkenni og eru unnar á mismunandi hátt. Loðna er sér á báti þegar kemur að vinnslu. Hversu stór loðnukvótinn er ræður miklu um hvernig aflanum er ráðstafað, sem jafnframt hefur mikil áhrif á hvert afurðir eru seldar. Meiri afli þýðir einfaldlega að meira fer hlutfallslega í mjöl og lýsi. Sjá nánar hér. Mest af loðnuafurðum – mjöl og lýsi – fer til Noregs til framleiðslu á fóðri fyrir eldisfisk enda eru Norðmenn ein stærsta fiskeldisþjóð í heimi. Af öðrum loðnuafurðum fer mest til Asíu og Austur-Evrópu, en þar af er hátt í helmingur loðnuhrogna fluttur til Asíu miðað við verðmæti. Langmest af kolmunna fer til Noregs enda fer kolmunni nánast allur í fiskimjöl. Restin fer til annarra fiskeldisþjóða í Vestur-Evrópu. Svipaða sögu má segja um síld. Noregur hefur keypt mest af henni, aðallega mjöl og lýsi. Síldarmjöl og- lýsi er nær eingöngu flutt til annarra fiskeldisþjóða í Vestur-Evrópu. Heilfryst síld og önnur fryst síld fer svo að langstærstum hluta til Austur-Evrópu. Að endingu má svo nefna makríl sem aðallega hefur farið til landa í Austur-Evrópu. Einnig fer lítilræði til annarra Evrópulanda, Asíu og Afríku. Nánari umfjöllun um viðskiptalönd má sjá í þessum hluta.

---

Skýring: Útflutningsverðmæti á föstu gengi er nálgað með gengisvísitölu Seðlabankans, viðskiptavog þröng.

Heimild: Hagstofa Íslands og Seðlabanki Íslands