Uppsjávarfiskur

Á myndinni má sjá útflutningsverðmæti uppsjávarafurða á föstu gengi frá árinu 2002. Það ræðst af fjölmörgum þáttum. Ber fyrst að nefna úthlutað aflamark (kvóta) í einstökum tegundum, en talsvert meiri sveiflur eru í afla uppsjávarfisks en botnfisks. Í þessu samhengi er nærtækt að nefna þær miklu sveiflur sem eru í aflamarki loðnu á milli ára, þar sem sum árin er um algjöran brest að ræða, sbr. árin 2019 og 2020. Eins kemur afurðavinnsla við sögu, sem getur verið mismunandi frá einu ári til annars. Að lokum má nefna afurðaverð sem ræðst af ástandi á mörkuðum erlendis og af sölu og markaðssetningu sjávarútvegsfyrirtækja. Á myndinni sést einnig hlutfall uppsjávarafurða í útflutningsverðmæti sjávarafurða. Hlutfallið hefur frá aldamótum verið lægst 19% en hæst 34%. Það ræðst vitaskuld einnig af afla og þróun í öðrum tegundaflokkum.

---

Skýring: Útflutningsverðmæti á föstu gengi er nálgað með gengisvísitölu Seðlabankans, viðskiptavog þröng. Tölurnar eru ekki á föstu verðlagi, einungis leiðréttar fyrir gengisbreytingum.

Heimild: Hagstofa Íslands og Seðlabanki Íslands

Talsvert meiri sveiflur eru í útflutningi á uppsjávarafurðum en botnfiskafurðum. Það helgast af mun meiri breytingum í úthlutuðu aflamarki á milli ára í einstaka tegundum uppsjávarfiska. Til dæmis var ekki heimilt að veiða loðnu árin 2019 og 2020. Þróun á magni og verðmætum helst ekki alltaf í hendur enda ýmislegt annað en magn sem ræður útflutningsverðmæti í erlendri mynt, eins og verð afurða, afurðavinnsla og samsetning afurða í útflutningi. Uppsjávarafurðir eru fjölbreyttar og misverðmætar og getur samsetning þeirra í útflutningi verið afar mismundi á milli ára. Frá aldamótum hefur hlutur uppsjávarafurða í útfluttum sjávarafurðum verið á bilinu 45% til 62%.

---

Heimild: Hagstofa Íslands

Af uppsjávarafurðum er langmest flutt út af síld, loðnu, kolmunna og makríl. Vægi þeirra er þó afar mismunandi á milli ára enda eru miklar sveiflur í afla einstakra tegunda frá einu ári til annars. Loðna hefur vegið mest í útflutningsverðmæti uppsjávartegunda á þessari öld, en hlutdeild hennar hefur verið allt frá 4% til 77%. Loðnan er í raun sér á báti miðað við aðrar tegundir, en nánari umfjöllun um hana má sjá hér. Hlutdeild hennar hefur verið mun minni á seinni hluta tímabilsins sem hér um ræðir. Þar spilar vissulega loðnubrestur árin 2019 og 2020 stóra rullu, en framboð á öðrum uppsjávarfiski skiptir eðlilega einnig máli í þessu sambandi. Makríll fór ekki að sjást almennilega í útflutningstölum fyrr en undir lok fyrsta áratugar, en hefur síðan verið fyrirferðarmikill í útflutningi. Hér ber að halda til haga að útflutningsverðmæti makrílafurða eru vanmetin í þessum tölum, þar sem það mjöl og lýsi sem unnið er úr makríl telst ekki til makríls í tölum Hagstofunnar. Stærsti hluti þeirra verðmæta teljast hér með öðrum uppsjávarfiski, en nánar um þetta má sjá í skýringu hér fyrir neðan. Svipaða sögu er að segja um kolmunna, en það á bara við um lýsi. Kolmunni hefur jafnframt verið fyrirferðarmeiri undanfarin ár en á fyrri hluta tímabilsins. Síld hefur vegið næstmest í útflutningsverðmæti uppsjávarafurða á þessari öld. Eðlilega hefur hún einnig vegið mun minna undanfarinn áratug en á fyrri hluta þessa tímabils sem hér um ræðir vegna makríls og svo kolmunna. Að lokum má nefna að í tölum um útflutningsverðmæti annarra uppsjávartegunda má meðal annars finna lýsi sem unnið er úr innfluttum sardínum og ansjósum.

---

Skýring: Ekki hefur verið til sérstakt tollskrárnúmer fyrir makrílmjöl eða – lýsi, né kolmunnalýsi, en á því varð breyting í ársbyrjun 2024. Það mjöl sem unnið er úr makríl hefur því verið skráð í númer sem getur jafnframt haft að geyma mjöl sem unnið er úr öðrum uppsjávarfiski. Þetta mjöl flokkast því undir „annar uppsjávarfiskur“. Lýsi sem unnið er úr makríl og kolmunna flokkast hins vegar með „öðrum sjávarafurðum“, og telst því ekki með útflutningi uppsjávartegunda. Ástæðan er sú að það er skráð í tollskrárnúmer sem getur haft að geyma lýsi sem unnið er úr öðrum tegundum en uppsjávarfiski. Útflutningsverðmæti á föstu gengi er nálgað með gengisvísitölu Seðlabankans, viðskiptavog þröng. Tölurnar eru ekki á föstu verðlagi, einungis leiðréttar fyrir gengisbreytingum.

Heimild: Hagstofa Íslands og Seðlabanki Íslands

Myndin hér að ofan er eins byggð upp og myndin á undan, en útflutningur er í tonnum í stað verðmæta. Við samanburð sést aðeins önnur þróun á vægi einstakra tegunda, einkum loðnu. Hún hefur að jafnaði vegið um þriðjung af útflutningsverðmæti uppsjávarafurða undanfarinn áratug en 29% sé tekið mið af tonnum. Munurinn er oftast talsvert meiri þegar litið er á stök ár, enda eru loðnuafurðir misverðmætar og samsetning þeirra breytileg. Þar skiptir sköpum hversu stór hluti loðnu er unninn til manneldis eða fer í bræðslu. Nánar um loðnu má lesa hér. Þess má þó geta að undanfarin ár hefur mun stærri hluti loðnuaflans verið unninn til manneldis en sú vinnsla skilar meiri verðmætum. Hinar þrjár uppsjávartegundirnar hafa vegið aðeins meira þegar tekið er mið af magni en verðmætum. Eins og fram kemur í umfjöllun undir myndinni á undan er makríll vanmetinn í útflutningstölum, þar sem það mjöl og lýsi sem unnið er úr makríl telst ekki til makríls í tölum Hagstofunnar. Stærsti hluti þess telst hér til annars uppsjávarfisks, en nánar um þetta má lesa í skýringu hér fyrir neðan. Hið sama má segja um kolmunna, en það á þó bara við um lýsi. Að lokum má nefna að í tölum um útflutning annarra uppsjávartegunda er meðal annars lýsi sem unnið er úr innfluttum sardínum og ansjósum.

---

Skýring: Ekki hefur verið til sérstakt tollskrárnúmer fyrir makrílmjöl eða – lýsi, né kolmunnalýsi, en á því varð breyting í ársbyrjun 2024. Það mjöl sem unnið er úr makríl hefur því verið skráð í númer sem getur jafnframt haft að geyma mjöl sem unnið er úr öðrum uppsjávarfiski. Þetta mjöl flokkast því undir „annar uppsjávarfiskur“. Lýsi sem unnið er úr makríl og kolmunna flokkast hins vegar með „öðrum sjávarafurðum“, og telst því ekki með útflutningi uppsjávartegunda. Ástæðan er sú að það er skráð í tollskrárnúmer sem getur haft að geyma lýsi sem unnið er úr öðrum tegundum en uppsjávarfiski.

Heimild: Hagstofa Íslands

Á myndinni sést útflutningsverðmæti uppsjávarafurða eftir helstu vinnsluflokkum, en margir þættir hafa áhrif á þá samsetningu. Má hér nefna úthlutað aflamark (kvóti) í einstaka tegundum, en þær hafa hver sín sérkenni og eru unnar á mismunandi máta. Eins hafa aðstæður á mörkuðum erlendis mikil áhrif og svo vinnslutækni. Aukin áhersla hefur verið lögð á manneldisvinnslu úr uppsjávarafla á undanförnum árum. Því hefur mun stærri hluti aflans verið unninn til manneldis en farið hefur í bræðslu, sem skilar meiri verðmætum. Eina tegundin sem fer alfarið til framleiðslu á fiskimjöli nú á tímum er kolmunni. Hann hefur jafnframt vegið mest í fiskimjöli undanfarinn áratug af einstaka tegundum. Stærð loðnukvótans hefur áhrif, en eftir því sem kvótinn er stærri þeim mun meira fer almennt í bræðslu með tilheyrandi áhrifum á útflutning á mjöli og lýsi. Stór loðnuvertíð á árinu 2022 var meginástæðan fyrir verulegri aukningu á útflutningi á mjöli og lýsi á árinu. Stór kolmunnakvóti og erfiðar aðstæður á mörkuðum með frystar makríl- og síldarafurðir voru helstu ástæður þess að mjöl og lýsi var áfram fyrirferðarmikið í útflutningi á árinu 2023. Fyrir vikið varð mun stærri hluta af makríl- og síldarkvótanum ráðstafað í mjöl og lýsi. Heilfrystur fiskur hefur verið mun fyrirferðarmeiri á seinni hluta tímabilsins, sem má meðal annars rekja til makríls sem fór fyrst að sjást almennilega í útflutningstölum við lok fyrsta áratugar. Makríll er að stærstum hluta fluttur út heilfrystur og vegur langþyngst í þeim afurðaflokki. Loðna hefur vegið næstmest í heilfrystum fiski og svo síld. Síldin hefur vegið mest í flokknum „önnur frysting“ en á undanförnum árum hefur makríll sótt á. Að endingu má nefna fryst loðnuhrogn, sem hafa vegið mun meira í útflutningsverðmæti sjávarafurða á undanförnum árum en í upphafi tímabilsins. Nánar um þau má lesa um í umfjöllun um loðnu.

---

Skýring: Útflutningsverðmæti á föstu gengi er nálgað með gengisvísitölu Seðlabankans, viðskiptavog þröng. Tölurnar eru ekki á föstu verðlagi, einungis leiðréttar fyrir gengisbreytingum.

Heimild: Hagstofa Íslands og Seðlabanki Íslands

Fjölbreyttar afurðir eru unnar úr uppsjávarfiski og afurðaflokkar eru afar ólíkir. Því getur komið sér vel að markaðir fyrir uppsjávarafurðir eru nokkuð margir og ólíkir. Viðskipti einstakra landa með uppsjávarafurðir eru mismikil á milli ára og ráðast af mörgum þáttum. Þar ber hæst framboð af einstaka tegundum uppsjávarfiska sem er afar sveiflukennt á milli ára. Tegundir hafa jafnframt sín sérkenni og eru unnar á mismunandi hátt. Loðna er sér á báti þegar kemur að vinnslu. Hversu stór loðnukvótinn er ræður miklu um ráðstöfun aflans, sem jafnframt hefur mikil áhrif á hvert afurðir eru seldar. Meiri afli þýðir einfaldlega að meira fer hlutfallslega í mjöl og lýsi. Sjá nánar hér. Mest af loðnuafurðum, mjöli og lýsi, fer til Noregs til framleiðslu á fóðri fyrir eldisfisk, enda eru Norðmenn ein stærsta fiskeldisþjóð í heimi. Af öðrum loðnuafurðum fer mest til Asíu og Austur-Evrópu, en þar af er hátt í helmingur loðnuhrogna fluttur til Asíu miðað við verðmæti. Langmest af kolmunna fer til Noregs, enda fer kolmunni nær alfarið í bræðslu, þ.e. í mjöl og lýsi. Restin fer til annarra fiskeldisþjóða í Vestur-Evrópu. Svipaða sögu má segja um síld. Noregur hefur keypt mest af henni, aðallega mjöl og lýsi. Síldarmjöl og -lýsi er nær eingöngu flutt til annarra fiskeldisþjóða í Vestur-Evrópu. Heilfryst síld og önnur fryst síld fer svo að langstærstum hluta til Austur-Evrópu. Að endingu má svo nefna makríl sem aðallega hefur farið til landa í Austur-Evrópu. Einnig fer lítilræði til annarra Evrópulanda, Asíu og Afríku. Nánari umfjöllun um viðskiptalönd má sjá í þessum hluta.

---

Skýring: Útflutningsverðmæti á föstu gengi er nálgað með gengisvísitölu Seðlabankans, viðskiptavog þröng. Tölurnar eru ekki á föstu verðlagi, einungis leiðréttar fyrir gengisbreytingum.

Heimild: Hagstofa Íslands og Seðlabanki Íslands