Landshlutar

Hlutdeild atvinnutekna í sjávarútvegi og öðrum atvinnugreinum á landsbyggðinni

Um 79% af heildaratvinnutekjum í sjávarútvegi, það er veiðum og vinnslu, koma í hlut einstaklinga á landsbyggðinni. Hlutfallið í öðrum atvinnugreinum er samanlagt um 31%. Í raun eru það einungis tvær atvinnugreinar sem standa framar sjávarútvegi í þessum efnum, landbúnaður og fiskeldi. Sjávarútvegur er því sannkölluð landsbyggðaratvinnugrein. Hér ber að halda til haga að um 64% af íbúum landsins búa á höfuðborgarsvæðinu og 36% á landsbyggðinni. Það er því eðlilegt að meginþorra atvinnutekna einstaklinga megi rekja til höfuðborgarsvæðisins, enda fylgja þessar atvinnutekjur lögheimili einstaklinga. Þetta er þó mismunandi á milli atvinnugreina, eins og sjá má á næstu mynd.

Skýring: *Gögnin innihalda tekjur einstaklinga, það er laun og reiknað endurgjald, sem nefndar eru atvinnutekjur. Tekjur einstaklinga fylgja lögheimili þeirra en ekki lögheimili eða staðsetningu launagreiðanda.

Heimild: Byggðastofnun

Hlutdeild atvinnutekna einstaka atvinnugreina á landsbyggðinni á árinu 2020

Myndin hér að ofan lýsir því hversu stórt hlutfall atvinnutekna í viðkomandi grein, fellur til á landsbyggðinni. Um 64% af íbúum landsins búa á höfuðborgarsvæðinu og um 36% á landsbyggðinni. Það er því eðlilegt að meginþorri atvinnutekna einstaklinga megi rekja til höfuðborgarsvæðisins, en tekjur einstaklinga fylgja lögheimili þeirra. Sjá má að verulegur munur er á milli atvinnugreina, þar sem hlutfallið er hæst hjá frumframleiðslugreinum á borð við landbúnað, sjávarútveg og fiskeldi. Lægst er það hjá upplýsinga- og fjarskiptafyrirtækjum. Sjá má að hlutfallið er aðeins lægra í fiskveiðum en fiskvinnslu, sem skýrist líklega af því að sjómenn eru síður bundnir við að búa á þeim stað sem gert er út frá. En það er hins vegar nokkur munur á sjávarútvegi, landbúnaði og fiskeldi. Þannig dreifast atvinnutekjur af sjávarútvegi í kringum landið, en langstærsti hluti atvinnutekna í landbúnaði er á Suðurlandi og í fiskeldi á Vestfjörðum. Það er því ljóst að sjávarútvegur er víðar burðarás einstakra svæða.

Heimild: Byggðastofnun

Dreifing atvinnutekna í fiskveiðum eftir landshlutum

Á myndinni sést hvernig atvinnutekjur í fiskveiðum skiptast eftir landshlutum, en atvinnutekjur fylgja lögheimili einstaklinga en ekki launagreiðanda. Sjá má að atvinnutekjur af veiðum dreifast í kringum landið. Stærsti hluti atvinnutekna af fiskveiðum er á höfuðborgarsvæðinu þar sem flestir búa. Það má rekja til þess að sjómenn eru ekki bundnir við að búa í nálægð við útgerð þó slíkt sé mun algengara. Minnsti hlutinn er á Norðurlandi vestra, sem er annar fámennasti landshlutinn. Helsta breytingin á tímabilinu er á hlutdeild Norðurlands eystra, sem hefur verið talsvert minni undanfarin ár en í upphafi þessa tímabils. Þetta er andstætt þróuninni í fiskvinnslu eins og sjá má á næstu mynd. Eðlilega eykst hlutdeild annarra landshluta á móti, en breytingin í þá átt er minni og víðar, í raun á öllum landshlutum að Suðurlandi og Norðurlandi vestra undanskildu. Vægi Suðurlands hefur verið aðeins minna á undanförnum árum en í byrjun tímabilsins en vægi Norðurlands vestra er á svipuðu róli.

Skýring: Gögnin innihalda tekjur einstaklinga, það er laun og reiknað endurgjald, sem nefndar eru atvinnutekjur. Tekjur einstaklinga fylgja lögheimili þeirra en ekki lögheimili eða staðsetningu launagreiðanda.

Heimild: Byggðastofnun

Dreifing atvinnutekna í fiskvinnslu eftir landshlutum

Á myndinni sést hvernig atvinnutekjur í fiskvinnslu skiptast eftir landshlutum, en atvinnutekjur fylgja lögheimili einstaklinga en ekki launagreiðanda. Sjá má að atvinnutekjur af fiskvinnslu dreifast í kringum landið, en nokkurra breytinga gætir á vægi einstakra landshluta. Á undanförnum árum hefur stærsti hluti atvinnutekna af fiskvinnslu verið á Suðurnesjum, en það er eini landshlutinn þar sem atvinnutekjur af vinnslu eru hærri en af veiðum. Minnsti hlutinn er á Norðurlandi vestra, sem er annar fámennasti landshlutinn. Vægi Norðurlands eystra í atvinnutekjum af vinnslu hefur aukist mest, en sú aukning hefur verið sérlega mikil á undanförnum árum. Á svipuðum tíma hefur vægi Suðurlands dregist saman. Minni breytingar hafa verið á öðrum svæðum, en vissulega eru ávallt einhverjar sveiflur á milli ára sem geta stafað af mörgum þáttum. Sveiflur í afla og verði uppsjávarfisks er mun meiri en í botnfiski, sem hefur mikil áhrif á atvinnutekjur af vinnslu á Austurlandi, Suðausturlandi og í Vestmannaeyjum þar sem meirihluti uppsjávarvinnslu er staðsettur. Eins hafa áherslubreytingar í vinnslu, sem snúa að því að hámarka verðmæti úr takmörkuðum afla, mikil áhrif á staðsetningu vinnsla. Á undanförnum árum hefur ferskfiskvinnsla stóraukist, og þar skiptir nálægð við markaði og neytendur höfuðmáli. Þar eru samgöngu og flutningsleiðir efstar á blaði, sem hefur gert Suðvesturhornið að ákjósanlegum stað fyrir botnfiskvinnslu.

Heimild: Byggðastofnun

Dreifing atvinnutekna í veiðum og vinnslu samanlagt eftir landshlutum

Á myndinni sést hvernig samanlagðar atvinnutekjur í veiðum og vinnslu skiptast eftir landshlutum, en atvinnutekjur fylgja lögheimili einstaklinga en ekki launagreiðanda. Ótal ástæður geta legið að baki landfræðilegri dreifingu atvinnutekna einstaklinga af veiðum og vinnslu. Að sama skapi eru ótal ástæður fyrir því að atvinnutekjur af veiðum og/eða vinnslu í einum landshluta eykst á sama tíma og þær dragast saman í öðrum. Uppsjávariðnaðurinn er að stærstum hluta á Austurlandi, Hornafirði og í Vestmannaeyjum. Þar er mun meiri sveifla á afla og afurðaverði sem hefur svo áhrif á atvinnutekjur. Eins geta áherslubreytingar í sjávarútvegi, sem eru drifnar áfram af því að hámarka verðmæti úr takmörkuðum afla, breytt landslaginu. Aukning í ferskfiskvinnslu á undanförnum árum hefur leitt til þess að nálægð við markaði og neytendur skiptir sífellt meira máli. Þar eru samgöngur og flutningsleiðir efstar á blaði sem gerir Suðvesturhornið að ákjósanlegum stað fyrir botnfiskvinnslu. Það er þó engin atvinnugrein með jafnari dreifingu atvinnutekna um landið en sjávarútvegur, þrátt fyrir samþjöppun sem þar hefur orðið. Öflug sjávarútvegsfyrirtæki eru staðsett í öllum landshlutum.

Heimild: Byggðastofnun

Hlutdeild atvinnutekna af veiðum og vinnslu af heildaratvinnutekjum hvers landshluta

Á myndinni má sjá vægi atvinnutekna af veiðum og vinnslu af heildaratvinnutekjum hvers landshluta. Hversu mikið hann vegur fer eftir heildaratvinnutekjum íbúa á svæðunum. Atvinnutekjur af veiðum og vinnslu vega þyngst á Vestfjörðum, en þar hafa veiðar og vinnsla samanlagt staðið undir um fjórðungi atvinnutekna á undanförnum árum. Hlutfallslega vegur hann minnst á höfuðborgarsvæðinu, eða innan við 2%. Áhrif sjávarútvegs á einstaka svæði eru þó öllu meiri en beint umfang hans gefur til kynna. Ástæðan er sú að sjávarútvegur er grunnatvinnuvegur í mörgum byggðarlögum og reyndar einn helsti grunnatvinnuvegur þjóðarinnar. Fjöldi fyrirtækja, svo sem í hefðbundnum hliðargreinum, og nýsköpunarfyrirtæki, reiða sig á starfsemi sjávarútvegs og er umfang hans því öllu meira en tölurnar á myndinni benda til. Þar sést að vægi atvinnutekna af veiðum og vinnslu hefur verið mun minna undanfarin ár en í upphafi tímabilsins. Ástæðan er fyrst og fremst mikill vöxtur í ferðaþjónustu sem náði hámarki á árinu 2018. Það dregur eðlilega úr vægi annarra atvinnugreina sem vaxa ekki jafn hratt, eins og sjávarútvegs, þar sem vöxtur takmarkast af sjálfbærri nýtingu á fiskistofnum. Aukinn ferðamannastraumur leiddi jafnframt til verulegrar styrkingar á gengi krónunnar sem leiddi til verulegs samdráttar í atvinnutekjum af veiðum, en nánar um það má sjá á næstu mynd. Þegar öllu er á botninn hvolft er þó ljóst að veiðar og vinnsla, ásamt tengdum greinum, hafa verið og verða burðarás á flestum stöðum á landsbyggðinni.

Heimild: Byggðastofnun

Hlutdeild atvinnutekna af fiskveiðum af heildaratvinnutekjum hvers landshluta

Á myndinni má sjá vægi atvinnutekna af fiskveiðum af heildaratvinnutekjum hvers landshluta. Atvinnutekjur af veiðum vega þyngst á Vestfjörðum en minnst á höfuðborgarsvæðinu. Sjá má að vægi atvinnutekna af veiðum skreppur nokkuð hratt saman í öllum landshlutum fram til ársins 2017. Það má einkum rekja til stóraukinna umsvifa ferðaþjónustunnar, en áhrif þeirra voru öllu meiri á atvinnutekjur í fiskveiðum en í öðrum atvinnugreinum. Aukin umsvif ferðaþjónustunnar draga eðlilega úr vægi annarra atvinnugreina sem ekki vaxa jafn hratt á sama tíma. Þessi auknu umsvif ferðaþjónustunnar leiddu einnig til verulegrar styrkingar á gengi krónunnar, sem náði sínu hæsta gildi frá hruni um mitt ár 2017. Sveiflur í gengi krónunnar hafa mun meiri áhrif á atvinnutekjur í fiskveiðum en öðrum atvinnugreinum, því laun sjómanna eru beintengd tekjum sjávarútvegsfyrirtækja sem selja um 98% af afurðum sínum á alþjóðamarkaði. Gefur því auga leið að atvinnutekjur af fiskveiðum dragast saman þegar gengi krónunnar hækkar. Það leiddi jafnframt til þess að vægi veiða af heildaratvinnutekjum hvers landshluta minnkaði mun meira fram til ársins 2017 en annarra atvinnugreina vegna aukinna umsvifa ferðaþjónustunnar.

Heimild: Byggðastofnun

Hlutdeild atvinnutekna af fiskvinnslu af heildaratvinnutekjum hvers landshluta

Á myndinni má sjá vægi atvinnutekna af fiskvinnslu af heildaratvinnutekjum hvers landshluta. Sama er upp á teningnum hér og í fiskveiðum, það er, atvinnutekjur af vinnslu vega þyngst á Vestfjörðum en minnst á höfuðborgarsvæðinu. Nokkur önnur þróun blasir þó við í vægi atvinnutekna af vinnslu en veiðum. Ástæðan er fyrst og fremst áhrif gengisstyrkingar krónunnar á laun sjómanna, eins og fjallað er um undir myndinni á undan. Áhrif stóraukinna umsvifa í ferðaþjónustu leiða þó vissulega til þess að vægi atvinnutekna í fiskvinnslu minnkar, en þó ekki í öllum landshlutum. Heilt yfir er jafnframt talsverð aukning á atvinnutekjum í fiskvinnslu á tímabilinu. Á Norðurlandi eystra og Norðurlandi vestra er meiri aukning á atvinnutekjum af vinnslu en heildaratvinnutekjum á svæðunum. Því hefur vægi vinnslu verið meira þar á undanförnum árum en í upphafi tímabilsins. Þrátt fyrir mikla aukningu atvinnutekna í fiskvinnslu á Suðurnesjum minnkar vægi hennar, sem rekja má til áhrifa ferðaþjónustunnar á atvinnutekjur á svæðinu. Sjá má jafnframt að vægi vinnslunnar hefur verið minna á undanförnum árum á Vestfjörðum en í upphafi tímabilsins, en það má að miklu leyti rekja til þess að umsvif í fiskeldi hafa aukast verulega á tímabilinu.

Heimild: Byggðastofnun