Landið alls

Á undanförnum árum hafa um 8 þúsund manns starfað í fiskveiðum og -vinnslu á Íslandi. Talsvert fleiri starfa við vinnsluna, en í báðum tilvikum hefur starfsmönnum fækkað nokkuð undanfarinn áratug. Ástæðurnar eru nokkrar. Nefna má samþjöppun, hagræðingu og stærri og öflugri skip. Langstærsta ástæðan er þó mikil tæknivæðing sem hefur aukið framleiðni og þar með dregið úr þörf á vinnuafli. Þessi þróun er óhjákvæmileg til að tryggja samkeppnishæfni íslensks sjávarútvegs á alþjóðlegum markaði, þar sem 98% af íslensku sjávarfangi eru seld. Tæknivæðing hefur jafnframt stuðlað að því að stærsti hluti framleiðslunnar og verðmætasköpun í sjávarútvegi helst hér á landi og þar með störf. Samhliða fækkun á störfum í sjávarútvegi, vegna tæknivæðingar, þá fjölgar störfum þar sem krafist er sérhæfingar. Samtímis hefur fjöldi af nýjum afleiddum störfum, sem tengjast sjávarútvegi, orðið til, einkum fyrir sérmenntað fólk í nýsköpunar- og tæknifyrirtækjum. Einn helsti vaxtarsproti í íslenskum sjávarútvegi er einmitt í þessum greinum. Því eru störf tengd sjávarútvegi mun fleiri en tölur á myndinni gefa til kynna.

---

Skýring: *Miðað við fjölda einstaklinga sem fær greidd staðgreiðsluskyld laun. Einyrkjar með rekstur á eigin kennitölu eru ekki hluti af talnaefninu. Tölur taka mið af gögnum Hagstofunnar eins og þau lágu fyrir í apríl 2023.

Heimild: Hagstofa Íslands

Sjávarútvegur gegnir stóru hlutverki á íslenskum vinnumarkaði. Á milli 4-5% launafólks á Íslandi hafa starfað við veiðar og vinnslu á undanförnum árum. Mikilvægi sjávarútvegs fyrir íslenskan vinnumarkað er þó öllu meira en þessar tölur á myndinni bera með sér. Ástæðan er sú að sjávarútvegur er grunnatvinnuvegur, og einn sá mikilvægasti hér á landi. Það þýðir að hann hefur mun meiri efnahagslega þýðingu en beint umfang hans gefur til kynna. Þannig treystir fjöldi fyrirtækja á starfsemi sjávarútvegsfyrirtækja með beinum og óbeinum hætti. Bæði fyrirtæki í hefðbundnum hliðargreinum sjávarútvegs og nýsköpunarfyrirtæki sem byggja starfsemi sína á nýtingu sjávarafurða með óhefðbundnum hætti. Þá hafa hátæknifyrirtæki, í samstarfi við sjávarútvegsfyrirtæki, náð miklum árangri og flytja nú vörur sínar fyrir háar fjárhæðir á ári hverju. Þótt vissulega sé vægi sjávarútvegs minna á íslenskum vinnumarkaði en áður, þá er umfang hans á þeim markaði mun meira en tölurnar á myndinni gefa til kynna. Vægi sjávarútvegs á vinnumarkaði í hefðbundnum skilningi hefur einnig minnkað hlutfallslega, þar sem umsvif annarra atvinnugreina, sem ekki byggjast á sjálfbærri nýtingu á auðlind, hafa aukist.

---

Skýring: *Miðað við fjölda einstaklinga sem fær greidd staðgreiðsluskyld laun. Einyrkjar með rekstur á eigin kennitölu eru ekki hluti af talnaefninu. Tölur taka mið af gögnum Hagstofunnar eins og þau lágu fyrir í apríl 2023.

Heimild: Hagstofa Íslands

Á undanförnum árum hafa fiskveiðar- og vinnsla staðið undir um 6% af heildaratvinnutekjum einstaklinga á landinu öllu. Það er vissulega minni hlutdeild en á árunum 2009 til 2015, en það á sér nokkrar skýringar. Ber fyrst að nefna aukin umsvif annarra atvinnugreina sem lúta ekki sömu takmörkunum og sjávarútvegur vegna sjálfbærrar nýtingar á náttúruauðlind. Sveiflur í gengi krónunnar koma einnig við sögu, enda hefur það mun meiri áhrif á atvinnutekjur í fiskveiðum en í öðrum atvinnugreinum. Á myndinni má sjá þróun gengisvístölu krónunnar samhliða vægi atvinnutekna. Þar blasir við að hlutdeild atvinnutekna í veiðum er hærra eftir því sem gengi krónunnar er veikara. Aukin hlutdeild í upphafi tímabilsins á sér einnig skýringar í auknum aflaheimildum, sem mynda grunninn að atvinnutekjum í sjávarútvegi. Nánar um það er á mynd 4 og 6 í þessum hluta. Þó er ljóst að mun stærri hluta atvinnutekna má rekja til sjávarútvegs en tölurnar á myndinni endurspegla. Ástæðan er sú að sjávarútvegur er einn helsti grunnatvinnuvegur þjóðarinnar, en nánar má lesa um það undir myndinni á undan. Þar sést að á milli 4-5% launafólks hefur starfað í veiðum og vinnslu á undanförnum árum, en vægi þeirra í atvinnutekjum er hins vegar 6%. Gefur því auga leið að atvinnutekjur í sjávarútvegi eru að jafnaði nokkuð hærri en í öðrum atvinnugreinum. Hóparnir tveir eru þó ólíkir, því þróun atvinnutekna frá einu ári til annars ræðst af gjörólíkum þáttum. Nánar um það má sjá á mynd 4, 5 og 6 í þessum hluta.

---

Skýring:*Atvinnutekjur hér eru staðgreiðsluskyldar launagreiðslur. Þær innihalda ekki greiðslur á borð við bætur almannatrygginga, greiðslur úr lífeyrissjóðum eða aðra liði sem teljast ekki vera atvinnutekjur. Einyrkjar með rekstur á eigin kennitölu eru ekki hluti af talnaefninu. Tölur taka mið af gögnum Hagstofunnar eins og þau lágu fyrir í apríl 2023.

Heimild: Hagstofa Íslands

Á myndinni má sjá atvinnutekjur í fiskveiðum og -vinnslu og útflutningsverðmæti sjávarafurða á föstu verðlagi ársins 2022. Þar má sjá að veruleg fylgni er á milli atvinnutekna í fiskveiðum og útflutningsverðmæta sjávarafurða, sem endurspeglar vel tekjur sjávarútvegsfyrirtækja. Launakerfi sjómanna byggist á hlutaskiptum aflaverðmætis á milli sjómanna og útgerða og haldast laun þeirra þar með í hendur við tekjur sjávarútvegsfyrirtækja. Þau ráðast því af aflaheimildum, þróun á afurðaverði erlendis og gengi krónunnar. Hið sama gildir þó ekki um útflutningsverðmæti og atvinnutekjur í fiskvinnslu enda grundvallast þær almennt á kjarasamningum á almennum vinnumarkaði. Sjá má að atvinnutekjur í fiskvinnslu hafa hækkað talsvert á tímabilinu þrátt fyrir fækkun starfsmanna. Gefur því auga leið að launagreiðslur á hvern starfsmann í vinnslu hafa hækkað umtalsvert á tímabilinu, sem án nokkurs vafa má rekja til framleiðniaukningar sem þar hefur orðið, en nánar um það má sjá á næstu mynd.

---

Skýring:*Atvinnutekjur hér eru staðgreiðsluskyldar launagreiðslur. Tekjurnar innihalda ekki greiðslur á borð við bætur almannatrygginga, greiðslur úr lífeyrissjóðum eða aðra liði sem teljast ekki vera atvinnutekjur. Einyrkjar með rekstur á eigin kennitölu eru ekki hluti af talnaefninu. Tölur taka mið af gögnum Hagstofunnar eins og þau lágu fyrir í apríl 2023.

Heimild: Hagstofa Íslands

Á myndinni má sjá staðgreiðsluskyldar launagreiðslur hvers launamanns í fiskvinnslu samanborið við hvern launamann í öllum atvinnugreinum samanlagt. Hér ber að halda til haga að þessi gögn hafa ýmsa vankanta sem hafa þarf í huga við samanburð. Fyrst má nefna að þau taka ekki tillit til vinnustunda sem geta verið mismargar á milli atvinnugreina, eins er mismikið um hlutastörf. Það er þó vitaskuld fleira sem hefur áhrif á samanburð á launagreiðslum á milli atvinnugreina, eins og menntunarstig, hlutdeild faglærðra og/eða sérhæfðra starfa. Hvað sem þessu líður er áhugavert að líta á þróun launagreiðslna í fiskvinnslu og meðaltals allra launagreiðslna í hagkerfinu. Kemur í ljós að munurinn hefur minnkað stöðugt á tímabilinu og endar fiskvinnslu í hag. Launagreiðslur í fiskvinnslu voru um 80% af meðaltalinu árið 2008 en árið 2021 voru þær orðnar 8% hærri. Án nokkurs vafa hefur mikil fjárfesting sjávarútvegsfyrirtækja í hátæknivinnslum, sem hefur stóraukið framleiðni í fiskvinnslu, haft mikið að segja. Fjárfestingin hefur tryggt samkeppnishæfni sjávarútvegs sem svo hefur aukið fjárhagslegt svigrúm til þess að borga hærri laun. Einnig hefur sérhæfðum störfum í fiskvinnslu fjölgað og þau eru orðin hlutfallslega fleiri en áður. Staðgreiðsluskyldar launagreiðslur í fiskvinnslu, á föstu verðlagi, voru að jafnaði um 52% hærri árið 2021 en árið 2008. Það er önnur mesta hækkun á launagreiðslum á tímabilinu af öllum atvinnugreinum hér á landi. Að jafnaði hækkuðu þær um rúm 14% á tímabilinu.

---

Skýring: *Staðgreiðsluskyldum launagreiðslum er hér deilt niður á fjölda launþega en tekur ekki tillit til vinnustunda. Tölur taka mið af gögnum Hagstofunnar eins og þau lágu fyrir í apríl 2023.

Heimild: Hagstofa Íslands

Á myndinni sjást staðgreiðsluskyldar launagreiðslur á hvern launamann í fiskveiðum borið saman við hvern launamann í öllum atvinnugreinum samanlagt. Hér ber að halda til haga að á þessum gögnum eru ýmsir vankantar sem ber að hafa í huga við samanburð, en nánar um það má lesa undir myndinni hér á undan. Laun sjómanna eru frábrugðin launum hefðbundins launafólks. Laun þeirra ákvarðast í svokölluðu hlutaskiptakerfi, þar sem áhöfn skips skiptir með sér tilteknu hlutfalli af aflaverðmæti. Laun sjómanna eru því beintengd því verði sem fyrirtæki fá fyrir afurðir erlendis og gengi íslensku krónunnar. Á myndinni má sjá að launagreiðslur í fiskveiðum hafa að jafnaði verið ríflega tvöfalt hærri á tímabilinu en launagreiðslur í atvinnugreinum alls að meðaltali. Munurinn er almennt meiri eftir því sem gengi krónunnar er veikara. Í raun hafa launagreiðslur í fiskveiðum trónað á toppnum af öllum atvinnugreinum á hverju einasta ári á ofangreindu tímabili. Þetta er óþekkt staða í öðrum löndum en afar ánægjuleg enda sjómennska erfiðisvinna, vinnutími almennt langur og fjarvist frá fjölskyldu meiri en tíðkast á meðal annarra starfsgreina.

---

Skýring: *Staðgreiðsluskyldum launagreiðslum er hér deilt niður á fjölda launþega en tekur ekki tillit til vinnustunda. Tölur taka mið af gögnum Hagstofunnar eins og þau lágu fyrir í apríl 2023.

Heimild: Hagstofa Íslands