Viðskiptalönd

Íslenskar sjávarafurðir eru afar fjölbreyttar, bæði hvað varðar tegundir og vinnslu. Markaðir fyrir sjávarafurðir eru því fjölmargir og ólíkir. Það eykur sveigjanleika í íslenskum sjávarútvegi og gerir það að verkum að hann getur tekist á við síbreytilegar aðstæður á mörkuðum. Þegar illa árar í einu landi, vegna efnahagslegra eða pólitískra þrenginga, er því hægara um vik að bregðast við og leita annað. Á myndinni sjást 14 stærstu viðskiptalönd fyrir íslenskar sjávarafurðir og að endingu eru öll önnur lönd sett saman í einn flokk (ÖN). Miðað er við heildarverðmæti útfluttra sjávarafurða á árunum 2011 til 2023 og er röðun landanna eftir því. Í kringum 83% af verðmæti sjávarafurða voru flutt til þessara 14 landa á tímabilinu. Undanfarna áratugi hefur Bretland verið stærsta viðskiptalandið fyrir íslenskar sjávarafurðir, en hlutdeild þess er þó ekki nærri eins afgerandi og á árum áður. Viðskipti við einstök lönd eða svæði eru mismikil á milli ára. Þau ráðast af fjölmörgum þáttum og miklar sviptingar geta orðið á skömmum tíma. Ber hér fyrst að nefna framboð af tegundum sem getur verið afar breytilegt frá einu ári til annars. Nærtækt dæmi um það er loðnubrestur árin 2019 og 2020, sem hafði veruleg áhrif á viðskipti við lönd sem flytja inn mikið af loðnuafurðum. Svo er það fiskvinnsla sem er í stöðugri þróun og ætíð er reynt að hámarka verðmæti úr takmörkuðum afla. Breytingar þar hafa mikil áhrif á viðskipti við einstök lönd. Hér er nærtækt að nefna aukna spurn eftir ferskum fiski og breytingar sem hafa orðið á vinnslu hér heima til að mæta henni, einkum frá Frakklandi og Bandaríkjunum. Staða efnahagsmála innan viðskiptalanda hefur einnig mikil áhrif á viðskipti þeirra með sjávarafurðir. Til að mynda hafði efnahagskreppa í Nígeríu á árunum 2016 og 2017 veruleg áhrif á viðskipti landsins með sjávarafurðir. Að endingu má nefna áhættu af stjórnmálalegum toga; viðskiptabanni Rússa sem sett var á árið 2015 og stríðið í Úkraínu. Fyrir bannið voru Rússar meðal stærstu viðskiptaþjóða Íslendinga með sjávarafurðir.

---

Skýring: Útflutningsverðmæti á föstu gengi er nálgað með gengisvísitölu Seðlabankans, viðskiptavog þröng. Tölurnar eru ekki á föstu verðlagi, einungis leiðréttar fyrir gengisbreytingum. Röðun landanna miðast við heildarverðmæti útfluttra sjávarafurða á árunum 2011 til 2023.

Heimild: Hagstofa Íslands og Seðlabanki Íslands

Hlutdeild ferskra afurða hefur verið á bilinu 13-21% af útflutningsverðmæti sjávarafurða frá árinu 2011. Vægi þeirra hefur aukist verulega frá því sem áður var enda hefur framleiðsla og útflutningur á ferskum afurðum stóraukist. Fiskvinnsla er eðlilega í stöðugri þróun þar sem mæta þarf kröfum neytenda hverju sinni. Allt snýr að því að hámarka verðmæti úr takmörkuðum afla. Því hafa sjávarútvegsfyrirtæki ráðist í verulegar fjárfestingar í hátæknibúnaði í vinnslu og kælingu, en ferskfiskvinnsla er mun flóknari en önnur vinnsla. Ferskar sjávarafurðir eru nær eingöngu botnfiskafurðir þar sem þorskur vegur langþyngst og svo ýsa. Þar á eftir kemur ufsi, karfi og steinbítur. Á fyrstu árum aldarinnar voru ferskar afurðir rétt rúm 10% af útflutningsverðmæti botnfiskafurða. Tíu árum síðar voru þær um 20% en hafa á undanförnum árum að jafnaði vegið um 30%. Þess má geta að hér er heill eða hausskorinn ferskur fiskur ekki meðtalinn. Breyting á vinnsluháttum hefur eðlilega sett sitt mark á viðskiptalönd. Á myndinni sjást 8 stærstu viðskiptalönd Íslendinga fyrir ferskar afurðir og að lokum eru öll önnur lönd sett í einn flokki (ÖN). Samanlagt hefur hlutdeild landanna átta, miðað við verðmæti, verið rúm 97% í ferskum afurðum frá árinu 2011. Á myndinni sést að Frakkland er langstærsta viðskiptaland Íslendinga fyrir ferskar afurðir. Aukningin á útflutningi á ferskum afurðum til Frakklands hefur leitt til þess að það er orðið annað stærsta viðskiptaland Íslendinga fyrir sjávarafurðir. Á undanförnum árum hefur hlutdeild Frakklands í ferskum afurðum verið í kringum 45%. Svipaða sögu er að segja um Bandaríkin, sem er annað stærsta viðskiptaland Íslendinga fyrir ferskar afurðir og hefur undanfarin ár verið þriðja til fjórða stærsta sé tekið mið af sjávarafurðum alls. Hlutdeild Bandaríkjanna í ferskum afurðum hefur verið í kringum 25% á undanförnum árum.

---

Skýring: Útflutningsverðmæti á föstu gengi er nálgað með gengisvísitölu Seðlabankans, viðskiptavog þröng. Tölurnar eru ekki á föstu verðlagi, einungis leiðréttar fyrir gengisbreytingum. Röðun landanna miðast við heildarverðmæti útfluttra ferskra afurða á árunum 2011 til 2023.

Heimild: Hagstofa Íslands og Seðlabanki Íslands

Hlutdeild sjófrystra afurða hefur verið 11-17% af útflutningsverðmæti sjávarafurða frá árinu 2011. Vægi þeirra var meira í upphafi tímabilsins. Langstærsti hluti sjófrystra afurða eru botn- og flatfiskafurðir. Þær hafa að jafnaði vegið um 93% af útflutningsverðmæti sjófrystra afurða á tímabilinu. Þar vegur þorskur þyngst, svo karfi, grálúða og ufsi. Hlutdeild uppsjávarafurða hefur verið um 7% á tímabilinu, mest síld og svo loðna. Vægi uppsjávarafurða hefur þó verið mun minna á síðustu árum en í upphafi tímabilsins. Það er meðal annars vegna loðnubrests árin 2019 og 2020, en eins hefur mun minna af síld verið sjófryst undanfarin ár miðað við fyrstu árin á þessu tímabili. Á myndinni sjást 10 stærstu viðskiptalönd Íslendinga fyrir sjófrystar afurðir á árunum 2011 til 2023 og að lokum eru öll önnur lönd sett í einn flokk (ÖN). Hlutdeild landanna 10 hefur að jafnaði verið um 82% á þessu tímabili miðað við verðmæti. Bretland er lang stærsta viðskiptaland Íslendinga fyrir sjófrystar afurðir með um þriðjungs hlutdeild á þessu tímabili. Af einstaka tegundum er þorskur fyrirferðarmestur, svo ýsa. Asíulönd eru nokkuð áberandi þegar litið er á sjófrystar afurðir. Það má fyrst og fremst rekja til þess að hátt í 90% af útfluttri grálúðu, miðað við verðmæti, fer til landa innan Asíu. Grálúða er að langstærstum hluta sjófryst. Eins er talsvert af karfa flutt til Asíu, aðallega sjófrystum.

---

Skýring: Útflutningsverðmæti á föstu gengi er nálgað með gengisvísitölu Seðlabankans, viðskiptavog þröng. Tölurnar eru ekki á föstu verðlagi, einungis leiðréttar fyrir gengisbreytingum. Röðun landanna miðast við heildarverðmæti útfluttra sjófrystra afurða á árunum 2011 til 2023.

Heimild: Hagstofa Íslands og Seðlabanki Íslands

Fryst hrogn hafa vegið 1-5% af útflutningsverðmæti sjávarafurða frá árinu 2011. Vissulega er vægi þeirra ekki mikið miðað við aðra afurðaflokka sem hér eru til umfjöllunar. Engu að síður er þetta áhugaverður flokkur sem lýsir nokkuð vel hvaða áhrif skyndilegur samdráttur í framboði á einstaka tegundum hefur á viðskiptalönd. Hér er að sjálfsögðu átt við loðnubrest, en í kringum 85% frystra hrogna eru úr loðnu en um 12% úr þorski. Á myndinni sjást 11 stærstu viðskiptalönd Íslendinga fyrir frosin hrogn á árunum 2011 til 2023 og að lokum eru öll önnur lönd sett í einn flokk (ÖN). Hlutdeild landanna 11 hefur að jafnaði verið um 85% miðað við verðmæti á þessu tímabili. Sjá má að Asíulönd eru fyrirferðarmikil í viðskiptum með hrogn og eins lönd í Austur-Evrópu. Japan hefur verið stærsta viðskiptalandið og Kína kemur þar á eftir. Hér ber að halda til haga að Kína er stór innflytjandi á hráefni til frekari vinnslu. Í gegnum tíðina hefur verið talsvert um að japanskir framleiðendur kaupi loðnuhrogn og flytji þau til Kína til frekari vinnslu, sem endar svo á mörkuðum í Japan. Bandaríkin eru þriðja stærsta viðskiptalandið og Holland það fjórða. Holland er þó sjaldan endastöð því afurðir sem fluttar eru þangað er gjarnan umskipað og þær fluttar annað. Jafnframt eru loðnuhrogn sem flutt eru til Litháens flutt áfram til annarra nálægra landa, eins og Úkraínu. Þrátt fyrir viðskiptabann frá árinu 2015 ná Rússar áttunda sæti yfir stærstu viðskiptalönd fyrir hrogn á þessu tímabili, enda voru þeir afar umsvifamiklir kaupendur fyrir bannið.

---

Skýring: Útflutningsverðmæti á föstu gengi er nálgað með gengisvísitölu Seðlabankans, viðskiptavog þröng. Tölurnar eru ekki á föstu verðlagi, einungis leiðréttar fyrir gengisbreytingum. Röðun landanna miðast við heildarverðmæti útfluttra frystra hrogna á árunum 2011 til 2023.

Heimild: Hagstofa Íslands og Seðlabanki Íslands

Heilfrystur fiskur hefur vegið 6-14% af útflutningsverðmæti sjávarafurða frá árinu 2011. Langstærsti hluti heilfrysts fisks, 90% miðað við verðmæti, er uppsjávarfiskur. Þar er makríll efstur á blaði, en frá árinu 2011 hefur verðmæti hans að jafnaði verið um 66% af heilfrystum fiski. Þar á eftir kemur loðna og svo síld. Botn- og flatfiskur hefur að jafnaði vegið um 10% af heilfrystum fiski á tímabilinu, en þar er gulllax fyrirferðamestur og svo grásleppa. Á myndinni sjást 10 stærstu viðskiptalönd Íslendinga fyrir heilfrystan fisk og að lokum eru öll önnur lönd sett í einn flokk (ÖN). Hlutdeild þessara 10 landa í útflutningsverðmæti heilfrysts fisks hefur að jafnaði verið um 82% á þessu tímabili. Sjá má að lönd í Austur-Evrópu og svo Asíu eru fyrirferðarmest. Þrátt fyrir að Rússar hafi sett á innflutningsbann á matvæli frá Íslandi á árinu 2015, nær Rússland að vera stærsta viðskiptaland Íslendinga með heilfrystan fisk á tímabilinu 2011 til 2023. Röðun landanna á myndinni fer eftir útflutningsverðmæti á heilfrystum fiski í heild á tilgreindu tímabili. Vægi heilfrysts fisks af útflutningsverðmæti sjávarafurða var mun meira fyrir bannið, en vó minnst árið 2016 þegar sjávarútvegsfyrirtæki voru að finna nýja markaði. Þetta er ágætt dæmi um hvernig stjórnmál trufla viðskipti á milli landa. Vissulega fundu fyrirtæki með tímanum nýja markaði fyrir afurðir, en þó var ekki um fullkomna staðkvæmd að ræða þar sem afurðirnar seldust almennt á mun lægra verði en í Rússlandi forðum. Á myndinni sést að Litháen er númer tvö í röðinni yfir stærstu viðskiptalöndin. Hér ber að halda til haga að uppsjávarafurðir sem fluttar eru til Litháens eru almennt fluttar áfram til annarra nálægra landa, eins og Úkraínu, sem er númer fjögur á myndinni. Útflutningur til Úkraínu er því mun meiri en fram kemur í tölum á myndinni. Jafnframt er Holland, sem er númer fimm í röðinni, sjaldan endastöð afurða þar sem algengt er að þeim sé umskipað og þær fluttar annað.

---

Skýring: Útflutningsverðmæti á föstu gengi er nálgað með gengisvísitölu Seðlabankans, viðskiptavog þröng. Tölurnar eru ekki á föstu verðlagi, einungis leiðréttar fyrir gengisbreytingum. Röðun landanna miðast við heildarverðmæti á útfluttum heilfrystum fiski á árunum 2011 til 2023

Heimild: Hagstofa Íslands og Seðlabanki Íslands

Landfrystar afurðir hér eru skilgreindar sem allar frystar sjávarafurðir að sjófrystum afurðum, frystum hrognum og heilfrystum fiski undanskildum. Hlutdeild landfrystra afurða hefur verið 20-26% af útflutningsverðmæti sjávarafurða frá árinu 2011. Rúmlega 66% af landfrystum afurðum á tímabilinu hafa verið botn- og flatfiskafurðir. Þar hefur þorskurinn vegið langþyngst, svo ýsa og ufsi. Vægi uppsjávarafurða hefur verið rúm 12% á tímabilinu, en þar hefur síld verið fyrirferðarmest og svo makríll. Skel og krabbadýr hafa vegið um 20% af landfrystum afurðum, langmest rækja. Á myndinni má sjá tíu stærstu viðskiptalönd Íslendinga fyrir landfrystar sjávarafurðir og að lokum eru öll önnur lönd sett í einn flokk (ÖN). Hlutdeild landanna 10 hefur að jafnaði verið um 87% af útflutningsverðmæti landfrystra afurða á tímabilinu. Bretland hefur verið stærsta viðskiptaland Íslendinga fyrir landfrystar sjávarafurðir. Hlutdeild Bretlandsmarkaðar hefur að jafnaði verið um 27% frá árinu 2011, en af einstaka tegundum er mest flutt út af þorski og svo rækju. Spánn er næst stærsta viðskiptalandið fyrir landfrystar afurðir, en þangað er mest flutt út af þorski. Frá árinu 2011 hefur hlutdeild Spánar verið um 16%. Holland skipar hér þriðja sætið, en það land er sjaldan endastöð þar sem algengt er að afurðum sé umskipað þar og fluttar annað.

---

Skýring: Útflutningsverðmæti á föstu gengi er nálgað með gengisvísitölu Seðlabankans, viðskiptavog þröng. Tölurnar eru ekki á föstu verðlagi, einungis leiðréttar fyrir gengisbreytingum. Röðun landanna miðast við heildarverðmæti útfluttra landfrystra afurða á árunum 2011 til 2023.

Heimild: Hagstofa Íslands og Seðlabanki Íslands

Vægi saltaðra sjávarafurða hefur verið á bilinu 8-11% af útflutningsverðmæti sjávarafurða frá árinu 2011. Saltaðar sjávarafurðir eru nær eingöngu botnfiskafurðir, en þær hafa að jafnaði vegið yfir 98% af útflutningsverðmæti saltaðra afurða frá árinu 2011 til ársins 2023. Þar vegur þorskur langþyngst, eða að jafnaði rúmlega 83% af verðmæti saltaðra afurða á tímabilinu. Þar á eftir kemur langa, svo ufsi og grásleppa, þá einkum söltuð grásleppuhrogn. Á myndinni sjást 5 stærstu viðskiptalönd Íslendinga fyrir saltaðar sjávarafurðir og að lokum eru öll önnur lönd sett í einn flokk (ÖN). Hlutdeild landanna 5 í útflutningsverðmæti saltaðra afurða hefur að jafnaði verið hátt í 90% frá árinu 2011. Spánn hefur verið stærsta viðskiptalandið fyrir saltaðar afurðir og nemur hlutdeildin um 35% af útflutningsverðmæti þeirra undanfarinn áratug. Portúgal er annað stærsta viðskiptalandið með 32% hlutdeild á greindu tímabili.

---

Skýring: Útflutningsverðmæti á föstu gengi er nálgað með gengisvísitölu Seðlabankans, viðskiptavog þröng. Tölurnar eru ekki á föstu verðlagi, einungis leiðréttar fyrir gengisbreytingum. Röðun landanna miðast við heildarverðmæti útfluttra saltaðra afurða á árunum 2011 til 2023.

Heimild: Hagstofa Íslands og Seðlabanki Íslands

Hertar afurðir hafa vegið 3-5% af útflutningsverðmæti sjávarafurða frá árinu 2011. Hertar afurðir eru að langstærstum hluta unnar úr botnfiski, langmest þorski, síðan ýsu og svo ufsa. Á myndinni má sjá þrjár stærstu viðskiptaþjóðir Íslendinga fyrir hertar sjávarafurðir og að lokum öll önnur lönd í einum flokki (ÖN). Hlutdeild landanna þriggja í útflutningsverðmæti hertra afurða hefur verið um 92% frá árinu 2011 og er Nígería þar langstærst. Hlutdeild landsins í útflutningsverðmæti hertra afurða á tímabilinu hefur verið um 83%. Þó hafa verið talsverðar sviptingar í útflutningi til Nígeríu á tímabilinu. Útflutningur þangað tók talsverða dýfu árin 2016 og 2017 þegar kreppa reið þar yfir og gjaldeyrishöft voru sett á. Þetta leiddi einnig til þess að verð afurða snarlækkaði. Efnahagsástand í einstaka ríkjum hefur eðlilega mikil áhrif á viðskipti þeirra við önnur lönd. Þegar staðan í Nígeríu batnaði jókst útflutningur á hertum afurðum á ný, en verðmæti afurðanna hefur þó verið mun minna þar sem verðið hefur ekki náð sömu hæðum og fyrir kreppu.

---

Skýring: Útflutningsverðmæti á föstu gengi er nálgað með gengisvísitölu Seðlabankans, viðskiptavog þröng. Tölurnar eru ekki á föstu verðlagi, einungis leiðréttar fyrir gengisbreytingum. Röðun landanna miðast við heildarverðmæti útfluttra hertra afurða á árunum 2011 til 2023.

Heimild: Hagstofa Íslands og Seðlabanki Íslands

Hlutdeild fiskimjöls og lýsis hefur verið 10-20% af útflutningsverðmæti sjávarafurða frá árinu 2011. Talsverðar sveiflur eru í útflutningsverðmæti fiskimjöls og lýsis á milli ára, sem ræðst að stórum hluta af úthlutuðu aflamarki í einstaka uppsjávartegundum. Heildaraflamark loðnu (kvóti), sem er afar sveiflukennt, hefur þar mikið að segja. Nærtækt dæmi er loðnubrestur árin 2019 og 2020 og lítill loðnukvóti á árinu 2021, sem var að langstærstum hluta unnin til manneldis. Á árinu 2022 var loðnukvótinn stór og því fór stór hluti af honum í mjöl og lýsi, en almennt fer hlutfallslega meira af loðnuaflanum í bræðslu þegar kvótinn er stærri. Fiskimjöl er nær eingöngu unnið úr uppsjávarfiski og jafnframt langstærsti hluti lýsis. Ástandið á mörkuðum erlendis á frystum uppsjávarafurðum getur einnig haft áhrif hversu miklu er ráðstafað í bræðslu. Þegar ástandið verður erfitt er nauðsynlegt að búa yfir þeim sveigjanleika að getað ráðstafa stærri hluta af aflanum í mjöl og lýsi. Það dregur úr áhættu og tryggir útflutningstekjur. Af botnfisktegundum fer mest fyrir þorski, en hann er nær eingöngu unnin í lýsi (lifrin). Á myndinni sjást 6 stærstu viðskiptalönd Íslendinga fyrir mjöl og lýsi og að lokum eru öll önnur lönd sett í einn flokk (ÖN). Hlutdeild landanna 6 í útflutningsverðmæti fiskimjöls og lýsis hefur verið rúm 88% á árunum 2011 til 2023. Noregur er langstærsta viðskiptaland Íslendinga fyrir fiskimjöl og lýsi og fer það í framleiðslu á fiskeldisfóðri, enda Norðmenn afar umsvifamiklir á þeim vettvangi. Hlutdeild Noregs á tilgreindu tímabili í útflutningsverðmæti fiskimjöls og lýsis hefur að jafnaði verið 55%. Bretland er næst stærsta viðskiptalandið og hefur hlutdeild þess verið rúm 13% á tímabilinu. Danmörk er svo númer þrjú með hlutdeild upp á 9%. Þess má geta að útflutningur á mjöli og lýsi til Færeyja var óvenju lítill á þeim árum sem koma fram á myndinni miðað við önnur ár, að árinu 2011 undanskildu.

---

Skýring: Útflutningsverðmæti á föstu gengi er nálgað með gengisvísitölu Seðlabankans, viðskiptavog þröng. Tölurnar eru ekki á föstu verðlagi, einungis leiðréttar fyrir gengisbreytingum Röðun landanna miðast við heildarverðmæti útflutts fiskimjöls og lýsis á árunum 2011 til 2023.

Heimild: Hagstofa Íslands og Seðlabanki Íslands