Þorskur

Útflutningsverðmæti þorskafurða nam 132 milljörðum króna á árinu 2020 og jókst um rúm 12% á milli ára í krónum talið. Aukninguna má nánast að öllu leyti skrifa á gengi krónunnar, en í erlendri mynt var aukningin rétt rúmt 1%. Veruleg lækkun varð á gengi krónunnar undir lok fyrsta ársfjórðungs vegna COVID-19 og var það að jafnaði 10% veikara á árinu 2020 en árið 2019 gagnvart helstu viðskiptamyntum. Sem hlutfall af útflutningsverðmæti sjávarafurða í heild nam útflutningsverðmæti þorskafurða um 49%, sem er það hæsta frá árinu 1987. Vissulega kemur það meðal annars til af lélegum aflabrögðum í öðrum veiðum og er hér nærtækast að nefna loðnu. Þó má sjá að bæði útflutningsverðmæti og hlutdeild þorskafurða hefur aukist töluvert undanfarinn áratug. Ein stærsta ástæða þess er aukning á aflamarki þorsks (stærri kvótar) og þá meiri afla sem gefur möguleika á meiri útflutningi. Þá þróun má ekki síst þakka vel heppnaðri breytingu á nýtingarstefnu og aflareglu þorskveiða á árunum 2007-2009, en nánar um það má finna í umfjöllun um sjálfbærni undir hlutanum Hagkerfið. Önnur ástæða, sem er einnig afar mikilvæg, er breyting á vinnsluháttum þorsks. Það er nefnilega svo að fiskur upp úr sjó er ekki stöðluð vara þannig að verðmætin komi af sjálfu sér eftir að hann hefur verið veiddur. Fiskur í sjó felur ekki í sér verðmæti í sjálfu sér, það þarf að veiða hann, vinna og gera úr honum verðmæti og síðan að selja á mörkuðum erlendis. Nánari umfjöllun um það má sjá á þriðju og fjórðu mynd í þessum hluta.

Skýring: Útflutningsverðmæti á föstu gengi er nálgað með gengisvísitölu Seðlabankans, viðskiptavog þröng.

Heimild: Hagstofa Íslands og Seðlabanki Íslands

Á árinu 2020 var útflutningur á þorskafurðum tæp 141 þúsund tonn. Frá fyrra ári jókst útflutningur á þorskafurðum um tæp 8 þúsund tonn, eða sem nemur um 6%. Það er talsvert umfram þá 1% aukningu á útflutningsverðmætum þorskafurða í erlendri mynt á sama tíma. Ástæða þessa mismunar er lækkun á afurðaverði vegna COVID-19, en faraldurinn hafði einnig áhrif á vinnslu á þorski enda gjörbreyttust markaðsaðstæður þegar veitingahúsum og hótelum var lokað víða um lönd. Á myndinni má sjá hversu mikil aukning hefur orðið á útflutningi þorskafurða undanfarinn rúman áratug. Það má að langstærstum hluta rekja til vel heppnaðra breytinga sem gerðar voru á nýtingarstefnu og aflareglu þorskveiða á árunum 2007-2009. Það hefur leitt til meiri afla sem gefur möguleika á meiri útflutningi, en nánar um það má lesa um í hlutanum Hagkerfið. Jafnframt má sjá, þegar þessi mynd er borin saman við myndina á undan, að hlutdeild þorskafurða í útflutningi á sjávarafurðum alls miðað við útflutt magn er umtalsvert minna en miðað við verðmæti. Á þessari öld hafa þorskafurðir að jafnaði vegið um 17% miðað við magn en rúm 38% miðað við verðmæti. Af þessu má sjá að hvert útflutt kíló af þorski er talsvert verðmætara en af öðrum fisktegundum að jafnaði. Jafnframt hefur orðið talsvert meiri aukning á útflutningsverðmætum en magni, sem meðal annars má rekja til breytinga á vinnsluháttum þorsks. Nánar um það má lesa á þriðju og fjórðu mynd í þessum hluta.

Heimild: Hagstofa Íslands

Íslenska virðiskeðjan fyrir þorskafurðir er að öllu leyti markaðsdrifin þar sem kröfur neytenda ráða ferðinni. Breyttar kröfur á markaði hafa leitt til þess að vinnsla á þorski og þar með samsetning þorskafurða í útflutningi hefur breyst mikið á undanförnum árum, eins og sést á myndinni. Vinnslan hefur orðið mun flóknari og í átt að meiri ferskleika, en slík vinnsla krefst hátæknibúnaðar við framleiðslu. Í upphafi þessarar aldar voru ferskar afurðir um 10% af útflutningsverðmætum þorskafurða í heild. Tíu árum síðar voru þær um fjórðungur en á undanförnum árum hafa þær að jafnaði vegið rúm 35%. Í raun er breytingin meiri sé litið beint á útflutningsverðmæti eða útflutt magn ferskra þorskafurða, þar sem bæði útflutt magn og verðmæti þorskafurða í heild hafa aukist. Vægi ferskra afurða er jafnframt mun meira þegar kemur að verðmætum en magni, sem endurspeglar að slíkar afurðir eru mun verðmætari en aðrar. Nánar um það má sjá á næstu mynd. Á undanförnum árum hafa ferskar þorskafurðir svo til verið á pari við frystar, miðað við útflutningsverðmæti. Í byrjun þessarar aldar voru frystar þorskafurðir um 40% af útflutningsverðmætum þorskafurða en hafa á undanförnum árum verið rúm 35%. Hlutdeild saltaðra afurða hefur á hinn bóginn minnkað talsvert frá því sem áður var, úr rúmum 39% í byrjun aldar samanborið við um 18% á undanförnum árum. Ekki er mikil breyting á vægi þurrkaðra afurða á sama tíma. Það var rúm 5% í byrjun þessarar aldar en hefur á undanförnum árum verið tæp 5%. Vitaskuld ræðst hlutdeildin af eftirspurn og ástandi á mörkuðum einstakra afurðarflokka sem getur verið afar mismunandi og eru því oft talsverðar sveiflur frá einu ári til annars. Heill og hausskorinn þorskur, ferskur og frystur, er hafður saman í einum flokki. Stærsti hlutinn þar er ferskur heill þorskur. Sögulega séð var hlutdeild þess flokks óvenjuhá á árinu 2020, eða tæp 7% miðað við útflutningsverðmæti samanborið við um 4% að jafnaði frá aldamótum. Ástæða aukningarinnar var meðal annars ástand á mörkuðum vegna COVID-19. Ólíkir afurðarflokkar þorsks endurspegla sveigjanleika, það er að svigrúm sé til tilfærslu á milli afurðaflokka eftir aðstæðum líkt og á árinu 2020 þegar markaðir umturnuðust á skömmum tíma. Þá getur dregið úr spurn eftir ákveðnum afurðum á sama tíma og hún eykst eftir öðrum. Í heildina litið er þó ljóst að áhersla íslenskra sjávarútvegsfyrirtækja er fyrst og síðast á að skapa virðisauka í framleiðslu og vinnslu heima fyrir.

Skýring: Útflutningsverðmæti á föstu gengi er nálgað með gengisvísitölu Seðlabankans, viðskiptavog þröng.

Heimild: Hagstofa Íslands og Seðlabanki Íslands

Myndin hér að ofan er eins byggð upp og myndin á undan, nema hér er útflutningur í tonnum í stað verðmæta. Þegar myndirnar eru bornar saman má sjá aðeins aðra þróun á vægi einstakra tegunda, sér í lagi ferskra þorskafurða. Þannig vógu ferskar þorskafurðir 35% af útflutningsverðmætum þorskafurða á árinu 2020 samanborið við rúm 22% sé tekið mið af magni. Það þýðir að hvert útflutt kíló af ferskum þorskafurðum er talsvert verðmætara en almennt af öðrum þorskafurðum. Hér ber vitaskuld að halda til haga að kostnaðurinn við að vinna ferskar þorskafurðir er talsvert meiri en annarra afurða. Til þess að vinna og flytja út ferskar þorskafurðir hafa íslensk sjávarútvegsfyrirtæki ráðist í verulegar fjárfestingar í hátæknibúnaði fyrir vinnslu og kælingu. Hlutdeild frystra þorskafurða er aðeins meiri sé litið til magns en verðmæta, eða tæp 37% á móti 35% á árinu 2020. Hlutdeild saltaðra þorskafurða er nokkuð svipuð sé litið til magns og verðmæta, voru um 18% á árinu 2020. Á hinn bóginn er hlutdeild þurrkaðra afurða í útflutningi á þorskafurðum talsvert meiri þegar horft er til magns en verðmæta, eða tæp 9% á móti rúmum 4% á árinu 2020. Að lokum má nefna hlutdeild heils og hausskorins þorsks, sem er að mestu ferskur heill þorskur. Vægið var samanlagt rúm 13% miðað við útflutt magn á árinu 2020 en tæp 7% miðað við verðmæti. Það endurspeglar augljóslega mun minni verðmæti fyrir hvert útflutt kíló en aðrar afurðir að jafnaði, enda er almennt lítil vinnsla þar að baki.

Heimild: Hagstofa Íslands

Afurðir þorsks eru fjölbreyttar og mjög misverðmætar. Markaðir með þorskafurðir eru því margir og ólíkir. Um 81% af þorskafurðum voru flutt út til Evrópulanda á árinu 2020, bæði miðað við verðmæti og magn. Sú hlutdeild er á svipuðu róli og hún hefur verið á þessari öld. Samfara breytingum í vinnslu hafa þó miklar breytingar orðið á hlutdeild einstakra viðskiptalanda fyrir þorskafurðir. Þannig hefur franski markaðurinn orðið sífellt mikilvægari undanfarinn áratug og frá og með árinu 2017 hefur hann verið stærsti markaðurinn fyrir íslenskar þorskafurðir. Það kemur heim og saman við þá miklu aukningu sem orðið hefur í framleiðslu á ferskum afurðum. Miðað við útflutningsverðmæti þorskafurða á árinu 2020 var hlutdeild franska markaðarins rúmlega 21%, en miðað við magn var hlutdeildin tæp 15%. Það endurspeglar að verðmætari þorskafurðir eru fluttar út til Frakklands, sem að megninu til eru ferskar. Næststærsti markaðurinn fyrir þorskafurðir er Bretland og var hlutdeild hans rúm 17% á árinu 2020 miðað við verðmæti og rúm 16% miðað við magn. Fram til ársins 2017 var Bretland stærsta viðskiptaland Íslendinga með þorskafurðir en þangað fer mest af frystum þorskafurðum. Spánn er einn mikilvægasti markaðurinn fyrir saltaðar þorskafurðir og var þriðja stærsta viðskiptaland Íslendinga með þorskafurðir á árinu 2020. Var hlutdeild Spánar miðað við verðmæti tæp 13% en um 14% miðað við magn. Um 63% af útflutningsverðmætum þorskafurða voru flutt til aðildarríkja ESB á árinu 2020, en þar er Bretland undanskilið þar sem það hefur sagt sig úr sambandinu. Á myndinni má jafnframt sjá aukinn útflutning til Bandaríkjanna undanfarinn áratug, sem má rekja til áherslu á ferskar afurðir. Bandaríkin voru fjórða stærsta viðskiptaland Íslendinga með þorskafurðir á árinu 2020, og var hlutdeild þeirra um 11% miðað við verðmæti en tæp 7% miðað við magn. Um 5% af útflutningsverðmætum þorskafurða eru flutt til Afríku en rúm 8% miðað við magn. Langstærsti hluti þess eru þurrkaðir þorskhausar sem fluttir eru til Nígeríu.

Skýring: Útflutningsverðmæti á föstu gengi er nálgað með gengisvísitölu Seðlabankans, viðskiptavog þröng.

Heimild: Hagstofa Íslands og Seðlabanki Íslands