Þorskur, á réttri leið?

Í nýlegri grein á Radarnum var fjallað um að verðmæti spretta ekki af sjálfu sér við það eitt að fiskur sé dreginn úr sjó. Þar var þorskur til umfjöllunar, en hann er einmitt ágætt dæmi um það. Hægt er að fara ýmsar ólíkar leiðir í verðmætasköpun og sjálfsagt er engin ein leið sú rétta fyrir öll lönd.

Ein helsta samkeppnisþjóð Íslendinga í framleiðslu og sölu á þorskafurðum eru Norðmenn. Ísland og Noregur eru hvoru tveggja hálaunalönd í alþjóðlegum samanburði. Launakostnaður fyrirtækja sem þar starfa er því almennt hærri en í flestum öðrum ríkjum heims. Útflutningsgreinar, líkt og sjávarútvegur, eiga þar því á brattann að sækja. Þjóðirnar hafa á undanförnum rúmum áratug farið afar ólíkar leiðir þegar kemur að vinnslu og sölu á þorski, líkt og myndin hér fyrir neðan ber með sér. Því má spyrja, eru Íslendingar á réttri leið eða er leið Norðmanna farsælli?

Mishátt vinnslustig heima

Fiskvinnsla verður að geta boðið samkeppnishæf laun til þess að fá fólk til starfa. Hjá hálaunaþjóðum eins og Íslandi og Noregi er því tvennt í stöðunni, að hagræða með því að flytja störf úr landi eða auka tæknivæðingu. Íslensk sjávarútvegsfyrirtæki hafa valið síðari leiðina enda leggja þau ríka áherslu á verðmætasköpun heimafyrir, eins og rakið var í grein á Radarnum í síðustu viku. Þannig hefur vinnslan hér á landi þróast í að vera stöðugt flóknari og í átt að ferskum afurðum sem seldar eru á hærra verði. Á hinn bóginn hafa Norðmenn dregið úr framleiðslu á unnum afurðum. Í auknum mæli hafa þeir selt þorsk heilan úr landi, kældan eða frystan, til vinnslu í öðrum löndum. Landvinnsla í Noregi hefur einna helst verið á saltfiski eða skreið, en afar lítið hefur farið fyrir flakavinnslu. Munurinn á vinnslustigi landanna tveggja endurspeglast ágætlega á myndinni hér fyrir neðan. Þar sést að samanlögð hlutdeild á heilum og hauskornum þorski, kældum og frystum, í heildarútflutningi á þorski var 11% á Íslandi í fyrra en 61% í Noregi og hér er miðað við magn.

Önnur viðskiptalönd

Ólík samsetning þorskafurða í útflutningi Íslendinga og Norðmanna leiðir til þess að helstu viðskipalönd landanna tveggja eru ólík. Í þeim efnum hefur þróunin jafnframt verið afar ólík, eins og sést á fyrstu myndinni í greininni. Á undanförnum árum hefur vægi franska markaðarins fyrir þorsk frá Íslandi aukist umtalsvert samhliða auknum áherslum íslenskra fyrirtækja á ferskar afurðir. Á sama tíma hefur útflutningur Norðmanna til Frakklands dregist verulega saman. Mesta aukningin hjá Norðmönnum hefur verið á útflutningi til Kína. Á myndinni hér fyrir neðan sést útflutningsverðmæti þorskafurða til 10 stærstu viðskiptaþjóða Norðmanna í fyrra. Einungis fjórar af þessum þjóðum komast á topp 10 listann hjá Íslendingum, það er Portúgal, Bretland, Holland og Bandaríkin. Kína er í þriðja sæti hjá Norðmönnum og Frakkland, sem er stærsta viðskiptaþjóð okkar Íslendinga, kemst ekki á blaði. Þeir voru í 15. sæti í fyrra en voru hér á árum áður meðal stærstu þjóða Norðmanna.

Hvar endar fiskurinn?

Miðað við hversu mikið Norðmenn flytja út af heilum þorski er nokkuð ljóst að ekki er hægt að ráða af útflutningstölum einum og sér hvar þorskurinn endar. Til að mynda fer næstmest af þorski frá Noregi til Danmerkur, sem er aðallega heill kældur þorskur. Oft og tíðum vinna Danir þorskinn og selja hann svo á mörkuðum víðsvegar um Evrópu, þar með talið í Frakklandi. Mjög mikið fer hins vegar í gegnum Danmörku til vinnslu í öðrum löndum, til dæmis Kína.

Útflutningur til Kína er aðallega heilfrystur þorskur, sem er því að langstærstum hluta hráefni til vinnslu þar í landi. Að vinnslu lokinni er hann fluttur frá Kína og ratar þá jafnvel á disk neytenda í Evrópu. Kína er í raun stærsti innflytjandi þorsks í heiminum, enda eru fleiri þjóðir en Norðmenn sem flytja þorsk til Kína til frekari vinnslu. Þar er önnur stór samkeppnisþjóð, Rússland, fremst í flokki. Kemur því ekki á óvart þegar litið er á innflutningstölur hinna ýmsu landa á þorskafurðum, að Kína er þar oft ofarlega á lista. Til að mynda hafa Kínverjar verið næststærstu útflytjendur á þorski til Bretlands á undanförnum árum, á eftir Íslendingum. Norðmenn og Rússar hafa svo komið þar á eftir.

Kínverjar veiða eðli máls samkvæmt ekki Atlantshafsþorsk. Því er ljóst að Atlantshafsþorskur sem endar á breskum neytendamarkaði og kemur frá Kína er að stórum hluta veiddur af Norðmönnum og Rússum. Vissulega er þessi tenging við Kína alþekkt í alþjóðlegum viðskiptum. Flestir kannast við vörur sem á stendur  „made in China“. En nýleg rannsókn leiddi í ljós að Kínverjar flytja út 35% meira af þorski en þeir flytja inn. Þar var talið líklegt að aukningin væri brúuð með ódýrari hvítfiski. Þetta er á skjön við auknar kröfur neytenda um rekjanleika og sjálfbærni.  

Á myndinni hér fyrir neðan má sjá nokkuð aðra mynd teiknast upp enda er tonn ekki sama og verðmæti. En hún sýnir útflutning Norðmanna á þorski í tonnum talið til 10 stærstu viðskiptalanda. Þá verða þau lönd fyrirferðameiri sem ekki eru eiginleg endastöð þorsksins, eins og Danmörk og Kína. Það á einnig við um Pólland, enda fer þangað mikið af óunnum fiski til frekari vinnslu. Holland er jafnframt sjaldan endastöð, en líklegt er að sá fiskur sem fluttur er þangað sé á leiðinni í verksmiðjur í Asíu.

Hvílir á samkeppnishæfni

Það gefur auga leið að útflutningur á þorski til Kína snýst einkum um samkeppnishæfni, enda eru laun í Noregi mjög há í alþjóðlegum samanburði, líkt og á Íslandi. Vinnsla á þorskafurðum hefur þó haldist hér á landi, en til þess að viðhalda samkeppnishæfni hafa íslensk sjávarútvegsfyrirtæki ráðist í verulegar, og jafnframt nauðsynlegar, fjárfestingar í hátæknibúnaði fyrir fiskvinnslu. Sá búnaður er jafnframt að langmestu leyti íslenskur og þarf vart að nefna þau jákvæðu afleiddu áhrif sem slík fjárfesting hefur í för með sér innanlands. Þar við bætist verðmætasköpun fjölmargra íslenskra nýsköpunarfyrirtækja sem vinna úr hliðarafurðum úr þorsks, til dæmis lækningavörur, fæðubótaefni og snyrtivörur. Þar eru eflaust ein stærstu tækifærin til aukinnar verðmætasköpunar úr sjávarauðlindinni, en þau yrðu augljóslega að engu ef þorskurinn væri fluttur óunninn úr landi.

Mismunandi skipulag veiða og vinnslu

Þennan áherslumun landanna tveggja, þegar kemur að því að vinna og flytja út þorsk, má að mestu leyti rekja til ólíks skipulags á veiðum og vinnslu. Grundvöllur sjávarútvegs hér á landi byggist á samþættingu veiða, vinnslu og markaðar. Það leiðir til þess að keppst er við að hámarka gæði og verðmæti afurða allan ársins hring. Það hefur jákvæðu áhrif á örugg heilsárstörf í sjávarútvegi hér á landi, ólíkt því sem gerist í Noregi. Þar er grundvallarreglan sú að veiðar og vinnsla eru aðskilin. Þar er keppst við að veiða þorsk þegar auðveldast er að ná í hann. Meira magni er því landað á ákveðnum tíma ársins. Þar er jafnframt lítill hvati til að skila hráefninu í sem mestum gæðum, þar sem lágmarksverð fyrir fiskinn er tryggt fyrirfram. Þetta veldur augljóslega fiskvinnslu í landi miklum erfiðleikum þar sem framboð á fiski, sem jafnframt er í mismiklum gæðum, er mjög mikið yfir stutt tímabil. Störfin eru því árstíðabundin, auk þess sem ekki er hægt að sinna kröfum einstakra markaða allan ársins hring. 

Hvor leiðin er betri?

Eftir ofangreindan lestur má eflaust velta fyrir sér ástæðu þess að þjóðirnar fara í ólíka átt þegar kemur að framleiðslu og útflutningi á þorskafurðum. Jafnframt má velta fyrir sér hvor leiðin sé betri og þá fyrir hvern. Hér ber að hafa í huga að verulegur munur er á mikilvægi sjávarútvegs í efnahagslegu tilliti á Íslandi og í Noregi. Það leiðir síðan til þess að það svigrúm sem þjóðirnar hafa í því hvernig málum er háttað í sjávarútvegi er mismikið.

Á Íslandi hafa þorskafurðir vegið rúmlega 17% af verðmæti alls vöruútflutnings undanfarin 5 ár. Vægi sjávar- og eldisafurða alls hefur að jafnaði verið um 44% á tímabilinu. Á sama tíma hefur þorskurinn vegið innan við 1% af vöruútflutningi frá Noregi en hlutdeild sjávar- og eldisafurða alls hafa verið tæp 10%. Þessi munur á mikilvægi skýrir vafalaust að miklu leyti þær ólíku leiðir sem þjóðirnar fara. Noregur er í raun að stærstum hluta hráefnisframleiðandi þar sem umgjörð sjávarútvegs snýst fyrst og fremst um að styðja við strandbyggðir. Sjávarútvegur hefur á hinn bóginn verið einn mikilvægasti grunnatvinnuvegur Íslendinga og ein mikilvægasta stoð efnahagslífsins. Það er því ekki um annan kost að ræða en að reka hann á eins hagkvæman hátt og kostur er og hann skili sem mestum þjóðhagslegum ábata. Norska leiðin er því síður vænleg með það markmið í huga. Í þessu sem öðru er það eflaust svo að leiðavalið ræðst af markmiðunum. Í því liggur einmitt svarið – Íslendingar eru á réttri leið!